Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Παρισιάνου το βιβλίο του καθηγητή Ψυχιατρικής Μίλτου Λειβαδίτη “Νόηση και λογικότητα”. Πρόκειται για μια μονογραφία που επιχειρεί να απαντήσεις σε θεμελιώδη επιστημολογικά ερωτήματα, όπως τι είναι ο νους, πώς διακρίνεται από τον κόσμο που τον περιβάλλει, πώς διαντιδρά με αυτόν και σε τι βαθμό είναι γνώσιμος ο κόσμος.
Το “Νόηση και λογικότητα” συνδυάζει τη φιλοσοφική παράδοση της δυτικής γνωσιολογίας με τις τελευταίες εξελίξεις στους κλάδους της ψυχολογίας και της νευροεπιστήμης. Απευθύνεται όχι μόνο σε όσους ασχολούνται με τις ψυχολογικές επιστήμες, τους φοιτητές ή τους αποφοίτους φιλοσοφικών τμημάτων αλλά και στο ευρύ κοινό για το οποίο ο θεωρητικός στοχασμός αποτελεί μια δημιουργική αναζήτηση.
Το healthyliving.gr διατύπωσε κάποιες ερωτήσεις προς τον κ. Λειβαδίτη, σχετικές με το περιεχόμενο του βιβλίου του και σας παρουσιάζει τις απαντήσεις του.
Κύριε Λειβαδίτη, τι θεωρείτε πως είναι η νόηση;
Υπό την ευρεία έννοια, νόηση είναι η ιδιότητα ενός συστήματος -που συχνά αποκαλείται νους- να εκδηλώνει συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται συστηματικά από κάποια σκοπιμότητα. Υπό αυτόν τον ευρύ ορισμό μπορεί να θεωρηθεί ότι νόηση έχει και η φύση ως ένα ενιαίο όλον ή μέρη της φύσης όπως π.χ. τα λουλούδια ή ακόμα και τα ρολόγια αφού κι από αυτά δεν λείπει η σκοπιμότητα.
Αν θέλουμε να περιορίσουμε τα όρια της νόησης μπορούμε να απαιτήσουμε, επιπλέον από τον κάθε νου, την ικανότητα να δημιουργεί αναπαραστάσεις, δηλαδή να συνθέτει συμπλέγματα πληροφοριών για την πραγματικότητα η οποία τον περιβάλλει. Για παράδειγμα, η ανάμνηση της μορφής ενός φίλου ή η συγκίνηση που ένοιωσα ακούγοντας μια είδηση είναι αναπαραστάσεις του φίλου και της επίδρασης που άσκησε επάνω μου η είδηση. Υπό αυτή τη στενότερη έννοια, ικανότητα νόησης μπορεί να έχουν το νευρικό σύστημα των γνωστών έμβιων όντων, ίσως οι εξελιγμένοι υπολογιστές, τυχόν εξωγήινοι ή υπερφυσικά όντα που μπορεί να υπάρχουν, ψυχές και πνεύματα.
Η δεύτερη λέξη του βιβλίου σας είναι η “λογικότητα”. Τι εννοείτε με αυτόν τον όρο;
Αδρά, πρόκειται για το θεμελιώδες γνώρισμα της νόησης. Εκφράζει τη δυνατότητα των συστημάτων που νοούν να συμπεριφέρονται με σκοπιμότητα.
Η λογικότητα του νου πολλών έμβιων όντων αποσκοπεί πρώτιστα στην επιβίωση και στην αναπαραγωγή. Η πολύπλοκη ανθρώπινη λογικότητα έχει και άλλους στόχους, όπως είναι η απόκτηση πλούτου ή η αναζήτηση μιας ουτοπίας. Η λογικότητα των δίσκων-προγραμμάτων πολλών υπολογιστών αποσκοπεί στην επίλυση σύνθετων προβλημάτων, και η λογικότητα του νου των καλικατζάρων -αν αυτοί υπάρχουν- έχει ως στόχο την πρόκληση ζημιών.
Ειδικά η λογικότητα των ανθρώπων -κάποιοι περιλαμβάνουν και άλλα θηλαστικά μεταξύ των οποίων και τα αγαπημένα μας κατοικίδια- μπορεί να διακριθεί σε πρακτική και θεωρητική.
Η πρακτική λογικότητα αφορά στην ικανοποίηση επιθυμιών με βάση τις διαθέσιμες γνώσεις, π.χ. αν πεινάσω στο σπίτι, κατευθύνομαι προς το ψυγείο, εφόσον ξέρω ότι μέσα του υπάρχει τροφή. Η θεωρητική λογικότητα αφορά στην επίλυση προβλημάτων σύμφωνα με κανόνες Λογικής, δηλαδή σύμφωνα με κανόνες που επιτρέπουν τη συναγωγή νέων γνώσεων από υπάρχουσες γνώσεις. Για παράδειγμα, αν γνωρίζω ότι όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί και εγώ ο ίδιος είμαι άνθρωπος, τότε γνωρίζω επίσης ότι κάποτε θα πεθάνω (θεωρητική λογικότητα) και σ’ αυτή την περίπτωση μπορεί να γράψω ή όχι τη διαθήκη μου και τις τελευταίες μου επιθυμίες (πρακτική λογικότητα).
Σε τι διαφέρει, κατά τη γνώμη σας, η φιλοσοφική από την επιστημονική αναζήτηση;
Η επιστημονική αναζήτηση στηρίζεται κυρίως στα εμπειρικά δεδομένα π.χ. τι αγγίζουμε, τι παρατηρούμε σε επανειλημμένα πειράματα, τι βλέπουμε όταν ερευνούμε ένα αρχείο. Περαιτέρω, με τη βοήθεια λογικών-μαθηματικών κανόνων η Επιστήμη προχωρά σε θεωρητικές γενικεύσεις των εμπειρικών δεδομένων, οι οποίες – κι εδώ βρίσκεται μία σημαντική διαφορά από τη φιλοσοφία- απαιτείται να είναι επιβεβαιώσιμες ή διαψεύσιμες από αναμενόμενα νέα εμπειρικά δεδομένα. Αυτό συμβαίνει συνέχεια ακόμα και για τις πιο εδραιωμένες θεωρίες, για παράδειγμα η παραδοσιακή θεωρία της βαρύτητας ανασκευάζεται σήμερα εν μέρει από νέα δεδομένα που επιβεβαιώνουν τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας.
Από την άλλη, η φιλοσοφική αναζήτηση, δεν στηρίζεται στην εμπειρική μέθοδο, αν και ενίοτε επικαλείται εμπειρικά και επιστημονικά δεδομένα. Συνήθως η φιλοσοφική αναζήτηση διακρίνεται στην ανατολική και στην δυτική φιλοσοφική παράδοση.
Η ανατολική φιλοσοφική παράδοση στηρίζεται κυρίως σε μεθόδους όπως ο διαλογισμός, η ενόραση, η διαίσθηση και η εκ των άνω φώτιση αναζητώντας, σε γενικές γραμμές, την άμεση γνώση μέσω της όξυνσης των αισθήσεων.
Η δυτική φιλοσοφική παράδοση, με απαρχές στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, χρησιμοποιεί το λογικό στοχασμό επί των φιλοσοφικών ζητημάτων προκειμένου να απαντήσει σε ερωτήματα όπως τι σημαίνει να υπάρχει ή να μην υπάρχει κάτι, αν υπάρχει κάποιος άυλος νους κλπ.
Όλες οι φιλοσοφικές μέθοδοι έχουν κατά τη γνώμη μου ενδιαφέρον και αξία, όμως στην παρούσα φάση της ζωής μου με ενδιαφέρει περισσότερο ο λογικός στοχασμός.
Τι εννοείτε όταν αναφέρεστε στη Μεταφυσική;
Θεωρώ Μεταφυσική τη διερεύνηση των πραγμάτων όπως είναι καθαυτά και όχι όπως φαίνονται στον οποιοδήποτε παρατηρητή τους. Ας πάρουμε για παράδειγμα, ένα μήλο που βλέπουμε μπροστά μας: έχει φλούδα, κοτσάνι και από την εμπειρία μας ξέρουμε πως αν το ανοίξουμε θα δούμε τη σάρκα του και τα κουκούτσια του. Η Ατομική Φυσική όμως μας λέει πως αν βλέπαμε καλλίτερα θα διακρίναμε πυρήνες και γύρω τους ηλεκτρόνια να γυρίζουν με μεγάλες ταχύτητες ενώ ανάμεσά τους υπάρχει ένας τεράστιος “άδειος” χώρος. Αν μπορούσαμε να κολλήσουμε μεταξύ τους όλα τα κομματάκια ύλης που απαρτίζουν το μήλο μας θα έπιαναν χώρο πολλές φορές μικρότερο από ένα μόνο κουκούτσι του – οι πρωτόπλαστοι θα τρελαίνονταν αν ήξεραν ότι για ένα τόσο μικρό γεύμα έχασαν τον Παράδεισο.
Από την άλλη, η ακριβέστερη επιστημονική θεωρία που διαθέτουμε, η Κβαντική, διατείνεται ότι το μήλο δεν είναι ούτε καν τα ανωτέρω απειροελάχιστα σωματίδια αλλά μοιάζει περισσότερο με μαθηματικές συναρτήσεις που προσδιορίζουν την πιθανότητα να παρατηρήσει κάποιος, κάποια στιγμή, π.χ. ένα ηλεκτρόνιο το οποίο τη στιγμή “α” εντοπίζεται σε μία θέση, σε μια επόμενη στιγμή “β” επανεμφανίζεται σε μια άλλη θέση. Ανάμεσα στις δύο στιγμές παρατήρησης το ηλεκτρόνιο και μαζί με αυτό όλο το μήλο παύει να είναι ένα κλασσικό υλικό σώμα όσο κι αν αυτό μας φαίνεται απίστευτο.
Όμως όλα αυτά συνιστούν επιστημονικές θεωρίες για το πώς μπορεί ένας παρατηρητής με τις ανθρώπινες αντιληπτικές ικανότητες να περιγράψει το μήλο καλλίτερα. Η Μεταφυσική κυρίως αναρωτιέται: Τι μπορώ να ξέρω για το πώς είναι εν τέλει κάτι; Δηλαδή, πώς “φαίνεται από τα μέσα” το ηλεκτρόνιο ή η μαθηματική συνάρτηση που αντιστοιχεί σε ένα ηλεκτρόνιο.
Αρκετοί στοχαστές ισχυρίζονται ότι η Μεταφυσική είναι “χαμένος κόπος” γιατί η γνώση κάθε πράγματος καθαυτού είναι αδύνατη ή/και συνιστά αντίφαση. Κατά τη γνώμη μου, οι άνθρωποι δεν θα πάψουν ποτέ να αναζητούν την αλήθεια μέχρι τα έσχατα όρια των γνωστικών τους δυνατοτήτων.
Ποιες είναι οι κυριότερες φιλοσοφικές θέσεις για τη σχέση του νου με το φυσικό κόσμο;
Υπάρχουν τέσσερις βασικές κατηγορίες, οι μονιστές φυσικαλιστές, οι μονιστές ιδεαλιστές, οι δυϊστές και οι λειτουργιστές.
Για τους μονιστές φυσικαλιστές (υλιστές) ο νους είναι μέρος του φυσικού κόσμου. Για παράδειγμα, ο νους των έμβιων όντων είναι το νευρικό τους σύστημα, το σύστημα νόησης των υπολογιστών είναι ο σκληρός δίσκος και τα περιεχόμενα προγράμματα λειτουργίας του.
Για τους μονιστές ιδεαλιστές, ο νους είναι τα πνεύματα, οι ψυχές ή κατά άλλους οι οποίοι αποκαλούνται και φαινομεναλιστές οι εμπειρίες καθαυτές, π.χ. η αίσθηση ενός κόκκινου χρώματος, ο ήχος μιας νότας, το άρωμα ενός ρόδου. Όλοι οι μονιστές ιδεαλιστές υποστηρίζουν ότι η φυσική πραγματικότητα δεν υπάρχει, π.χ. για το περιεχόμενο του κλειστού πορτοφολιού μας, η πεποίθηση ότι κάτι υπάρχει “εκεί μέσα” αποτελεί ψευδαίσθηση όσο δεν αντιλαμβάνεται κανείς άμεσα αυτό το περιεχόμενο – στις μέρες μας φοβάμαι ότι συμφωνούν και οι υλιστές με την άποψη αυτή, όσον αφορά το περιεχόμενο των ελληνικών πορτοφολιών.
Οι δυϊστές πιστεύουν ότι τουλάχιστον ο ανθρώπινος νους αποτελείται και από φυσικά και από μη φυσικά αντικείμενα που αλληλεπιδρούν π.χ. ο εγκέφαλος αλληλεπιδρά με την ψυχή. Οι λιγότερο “σκληροί” δυϊστές πιστεύουν ότι εκτός από τον εγκέφαλο που είναι ο κατ’ εξοχήν νους υπάρχουν και οι μη υλικές εμπειρίες που είναι προϊόν της λειτουργίας του. Αυτές είναι αιτιωδώς αδρανείς, επιφαινόμενα. Για τους δυϊστές, οι συνειδητές σκέψεις μας ή τα συναισθήματα που βιώνουμε μοιάζουν με τον ατμό που παράγει η ατμομηχανή, ο οποίος δεν έχει αυτοτελή συμβολή στην κίνηση ενός τρένου.
Τέλος, οι λειτουργιστές θεωρούν το νου και τη νόηση ως λειτουργικές οντότητες δηλαδή ως οντότητες των οποίων το θεμελιώδες χαρακτηριστικό είναι ότι έχουν κάποιο συγκεκριμένο αιτιώδη ρόλο. Γι’ αυτούς, το νοητικό αντικείμενο που αποκαλείται π.χ. “πόνος” συνιστά την αιτία αντιδράσεων που τείνουν να προστατεύουν έναν οργανισμό από βλαπτικές καταστάσεις, η νοητική ικανότητα συγκρότησης σκέψεων-πεποιθήσεων συμβάλλει στην πληρέστερη κατανόηση του περιβάλλοντος ενός ατόμου κλπ. Ο λειτουργισμός δεν παίρνει άμεσα θέση υπέρ του μονισμού ή του δυισμού. Για παράδειγμα, ο πόνος, υπό την προσέγγιση ενός λειτουργιστή, μπορεί να είναι είτε μόνο μια κατάσταση ενός εγκεφάλου είτε ένας συνδυασμός μιας τέτοιας κατάστασης και μιας κατάστασης της ψυχής του ατόμου.
