Η απάντηση στην ερώτηση “ποια είναι η αιτία του καρκίνου” είναι απλώς τρία γράμματα: DNA.
To DNA είναι η συντομογραφία του δεσοξυριβοζονουκλεϊνικού οξέος. Είναι το γενετικό μας αποτύπωμα και βρίσκεται σε κάθε κύτταρο του σώματος μας — ο «χημικός κώδικας Μορς», που καθοδηγεί κάθε κύτταρο μας να φτιάξει συγκεκριμένους δομικούς λίθους. Οι λίθοι αυτοί είναι στην πραγματικότητα σειρές χημικών ουσιών, τις οποίες οι επιστήμονες προσδιορίζουν με γράμματα. Αλλάζοντας ένα μόνο γράμμα μπορεί να αλλάξουν τα πάντα.
Ένα γονίδιο είναι μια συγκεκριμένη ακολουθία DNA, που κατευθύνει την παραγωγή μιας μοναδικής πρωτεΐνης. Αυτός ο γενετικός κώδικας είναι πολύτιμος. Είναι ο μεγαλύτερος θησαυρός του σώματος, το μυστικό της ίδιας της ζωής. Κάθε κύτταρο έχει τα δικά του συστήματα ασφαλείας, σχεδιασμένα να προστατεύουν την ακεραιότητα του κώδικα αυτού. Κάθε φορά που ένα κύτταρο διαιρείται, αυτός ο γενετικός κώδικας πρέπει να αντιγραφεί τέλεια. Για να εξασφαλιστεί πως δεν θα υπάρξουν προβλήματα στην αντιγραφή αυτής της ζωτικής πληροφορίας, κάθε κύτταρο έχει έναν «ελεγκτή ορθογραφίας» που εξετάζει τον κώδικα και επιδιορθώνει κάθε ατέλεια που εντοπίζει. Τα γονίδια στα οποία έχει ανατεθεί αυτή η συγκεκριμένη δουλειά ονομάζονται επιδιορθωτικά του DNA γονίδια.
Όλοι οι καρκίνοι προκαλούνται από βλάβη στο DNA
Με αυτή την έννοια όλοι οι καρκίνοι είναι γενετικοί. (Σημείωση: «Γενετικοί» δεν σημαίνει πάντα «κληρονομικοί»). Η ανάπτυξη τους —μερικές φορές πυροδοτούμενη από μια μικρή βλάβη σε ένα μοναδικό γονίδιο— μπορεί να είναι κρυμμένη βαθιά μέσα στα κύτταρα για χρόνια ή ακόμα και δεκαετίες. Σαν λακκούβα που σχηματίζεται από μια μικρή ρωγμή στο οδόστρωμα ή φωτιά σε θαμνώδη έκταση που πυροδοτείται από ένα κεραυνό, ο καρκίνος προκύπτει από μία ή πολλές μεταλλάξεις στον κώδικα του DNA. Επαυξητικά οι αλλαγές αυτές δημιουργούν ένα περιβάλλον που επιτρέπει στα «κακά» κύτταρα να ευδοκιμήσουν.
Πώς προκαλεί καρκίνο μια βλάβη στο DNA; Στην πραγματικότητα τις περισσότερες φορές δεν προκαλεί. Η βλάβη στο DNA είναι απίστευτα κοινή. Συμβαίνει συνεχώς, συχνά τυχαία, και σχεδόν πάντα επιδιορθώνεται αυτοστιγμεί. Ωστόσο, όταν οι μεταλλάξεις τύχει να μετασχηματίσουν ένα καίριο γονίδιο ή ορισμένα ευαίσθητα γονίδια μέσα σε ένα κύτταρο, η βλάβη μπορεί να συντρίψει τις συνηθισμένες άμυνες του σώματος και να προκύψει καρκίνος.
Ιδού τρεις σημαντικοί τύποι γονιδίων που σχετίζονται με τον καρκίνο:
Ογκογονίδια. Ορισμένα γονίδια κωδικοποιούν τους παράγοντες ανάπτυξης, δουλειά των οποίων είναι να κάνουν τα κύτταρα να αναπτύσσονται. Λειτουργούν σαν χημικός διακόπτης: ένα κλικ και αρχίζει η ανάπτυξη των κυττάρων ή ένα κλικ και σταματάει. Ωστόσο, όταν τα γονίδια αυτά μεταλλάσσονται, γίνονται ογκογονίδια και η φυσιολογική αντιγραφή των κυττάρων μπορεί γρήγορα να μετατραπεί σε ανώμαλη ανάπτυξη. Τα ογκογονίδια επιταχύνουν τόσο πολύ την ανάπτυξη των κυττάρων, που ο διακόπτης αυτός δρα σαν κολλημένο γκάζι σε αυτοκίνητο. Αν ο διακόπτης δεν μπορεί να κλείσει, η ανάπτυξη του κυττάρου βγαίνει εκτός ελέγχου.
Ογκοκατασταλτικά γονίδια. Πρόκειται για γονίδια ελέγχου και κανονικά είναι και αυτά παρόντα σε όλα τα κύτταρα. Στόχος τους φαίνεται πως είναι να πατάνε το φρένο — να ελέγχουν τη διαίρεση των κυπάρων και να εμποδίζουν την ανάπτυξη του καρκίνου. Οι μεταλλάξεις και εδώ μπορεί να καταλήξουν σε χάος. Όταν τα γονίδια αυτά αχρηστεύονται, το αποτέλεσμα είναι σαν να τραβάτε το πόδι σας από το φρένο του αυτοκινήτου — δίνοντας στα ογκογονίδια ακόμα περισσότερη δύναμη και επιτρέποντας στην ανάπτυξη τους να εξελιχθεί ακόμα γρηγορότερα.
Επιδιορθωτικά του DNA γονίδια. Πρόκειται για γονίδια ελέγχου της ποιότητας, τους «ελεγκτές ορθογραφίας» που ελέγχουν συνεχώς τον γενετικό κώδικα καθώς τα κύτταρα διαιρούνται και επιδιορθώνουν τα λάθη που ανακύπτουν. Αν ένα ή περισσότερα από αυτά τα κύτταρα ελέγχου υποστεί μετάλλαξη ή αν τα επιδιορθωτικά κύτταρα είναι ελαττωματικά, μπορεί να σημειωθούν εκτεταμένες μεταλλάξεις, με καταστροφικά αποτελέσματα.
Ελεύθερες ρίζες
Καθημερινά τα κύτταρα μας αποκρούουν αμέτρητες επιθέσεις από τα έξω: περιβαλλοντικούς παράγοντες τόσο απλούς όσο είναι το ηλιακό φως (ιδιαίτερα το υπεριώδες), που μπορεί να οδηγήσουν σε καρκίνο του δέρματος, ή περίπλοκους όπως το τσιγάρο που μπορεί να προκαλέσει καρκίνο των πνευμόνων.
Οι πιο κοινοί απ’ όλους τους καρκίνους —του προστάτη, του μαστού και του παχέος εντέρου— κατά πάσα πιθανότητα δημιουργούνται από οξειδωτική βλάβη που συσσωρεύεται καθώς τα καρκινογόνα σφυροκοπούν τα γονίδια μας, σαν εισβολείς με μικροσκοπικούς πολιορκητικούς κριούς. Οικείες καταιγιστικές επιθέσεις που ξεκινούν έξω από το σώμα —για παράδειγμα, από κάθε μπουκιά τηγανητού κρέατος ή δαγκωνιά γλασαρισμένου ντόνατ — έχουν ως συνέπεια μικροσκοπικές αλλαγές μέσα στα κύτταρα μας.
Το σώμα μας μπορεί να αντέξει για δεκαετίες αυτή τη σταδιακή επιδρομή, μέχρι να φτάσει η οξειδωτική βλάβη σε ένα κρίσιμο σημείο. Ακόμα και ο καθημερινός μας μεταβολισμός των θρεπτικών ουσιών και άλλων χημικών παράγει ένα βλαβερό υποπροϊόν, με όνομα που ηχεί επικίνδυνα: ελεύθερες ρίζες οξυγόνου. Πρόκειται για εξαιρετικά υψηλής δραστικότητας, ασταθή, ηλεκτρικά φορτισμένα μόρια, που μπορούν να εφορμήσουν με αρκετή ορμή, ώστε να καταστρέψουν ιστό, να λιώσουν μεμβράνες και να σκοτώσουν κύτταρα μέσα σε μια στιγμή.
Οι ελεύθερες ρίζες βλάπτουν το DNA. Όπως πολλοί σημαντικοί στην πρόκληση ασθενειών παράγοντες, ξεκινούν με καλές προθέσεις και μετά ξεστρατίζουν. Κανονικά εμφανίζονται σε μικρούς αριθμούς ως «επαγγελματίες δολοφόνοι» για το ανοσοποιητικό σύστημα, εξοντώνοντας βακτήρια και άλλους ξένους εισβολείς. Και κανονικά εξουδετερώνονται από ένζυμα καθαριστές (Scavenger enzymes), και αντιοξειδωτικές θρεπτικές ουσίες μέσα στα κύτταρα. Ωστόσο αν αυτά τα ένζυμα καθαριστές είναι ελαττωματικά ή αν υπερφορτωθούν από πάρα πολλές ελεύθερες ρίζες, τότε οι ελεύθερες ρίζες μπορεί να επιτεθούν στο DNA των κυττάρων, προκαλώντας μεταλλάξεις που οδηγούν σε καρκίνο.
