Ο θάνατος είναι το τελικό σημείο στο οποίο τερματίζεται η ζωή και θα αντιμετωπίζεται πάντα με δέος γιατί προκαλεί την αντίληψη μας για το μυστήριο της ζωής. Ακόμα και η ίδια η λέξη “θάνατος” προκαλεί δέος και γι’ αυτό πολλές φορές την αντικαθιστούμε με τη λέξη “απώλεια”.
Η θλίψη που νιώθουμε για το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου είναι αυτό που ονομάζουμε πένθος. Μπορεί όμως να πενθήσουμε και για ένα κατοικίδιο ζώο ή για ανθρώπους που ποτέ δεν γνωρίσαμε προσωπικά όπως είναι οι ήρωες πολέμου ή για μια ομαδική καταστροφή που αφορά την κοινότητά μας.
Το πώς αντιδρούμε απέναντι στο θάνατο εξαρτάται από τις συνθήκες κάτω από οποίες συνέβη, από τις προσωπικές πεποιθήσεις και πολιτισμικές επιρροές. Όπως και να έχει, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου δεν είναι ποτέ εύκολο να γίνει αποδεκτός και μία ξαφνική απώλεια μπορεί να είναι πολύ οδυνηρή, αν και μία μακρά, καταληκτική ασθένεια που προηγείται του θανάτου μπορεί να προκαλέσει συναισθηματική ανακούφιση, όταν το τέλος έρθει.
Ο άνθρωπος δεν έχει την αποκλειστικότητα στον θρήνο για τον θάνατο αγαπημένων προσώπων. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι οι χιμπατζήδες, οι πιο στενοί “συγγενείς” μας, θρηνούν όταν χάσουν το παιδί τους. Οι βιολόγοι έχουν παρατηρήσει και άλλα ζώα να αλλάζουν συμπεριφορά όταν χάσουν κάτι δικό τους και ιδιαίτερα τον απόγονό τους. Αυτός είναι και ο μεγαλύτερος πόνος στη ζωή ενός ανθρώπου: η πατρική θλίψη για την απώλεια του παιδιού. Ένα από τα πιο συγκινητικά μοιρολόγια που έχουν γραφτεί ποτέ είναι από τον Ισλανδό Viking πολεμιστή και ποιητή Egil Skallagrimsson ο οποίος θρηνεί το θάνατο δύο γιων του.
Τα στάδια
Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν το πένθος με διαφορετικούς τρόπους. Άλλοι θρηνούν ανοιχτά, άλλοι κατ’ ιδίαν. Δεν υπάρχει καθορισμένος τρόπος πένθους ούτε χρονοδιάγραμμα. Κάποιοι φαίνεται να επιστρέφουν στα φυσιολογικά τους αισθήματα και στις συνήθεις δραστηριότητες μέσα σε ένα μήνα ενώ για άλλους το πένθος μετριέται σε χρόνια. Μερικές φορές δεν ξεπερνιέται καν, γίνεται τόσο παρατεταμένο και παθολογικό που συμβάλλει σε ασθένειες όπως η κατάθλιψη και ο αλκοολισμός. Οι παρενέργειες είναι γνωστές γι’ αυτό δεν θέλουμε τα παιδιά να συμμετέχουν στο πένθος.
Το 1969, η Αμερικανοελβετή ψυχίατρος Elisabeth Kübler-Ross έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο “On Death and Dying” στο οποίο περιέγραψε τα πέντε στάδια του πένθους ύστερα από συνεντεύξεις με 200 καταληκτικούς ασθενείς. Η Kübler-Ross είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιατρική φροντίδα στο τελευταίο στάδιο της ζωής και για την ψυχολογία ενός ανθρώπου που γνωρίζει ότι σύντομα τελειώνει τη ζωή του. Τα πέντε στάδια δεν συμβαίνουν πάντα και έχουν διαφορετική ένταση από άνθρωπο σε άνθρωπο. Σύμφωνα με την Kübler-Ross είναι τα εξής:
- Άρνηση και απομόνωση (Δεν μπορεί να είναι αλήθεια). Αυτό το στάδιο προστατεύει κάποιον από το αρχικό σοκ. Η άρνηση δίνει χρόνο στο να αναπτυχθούν μηχανισμοί αντιμετώπισης αλλά μπορεί να φέρει την απομόνωση.
- Θυμός (Γιατί εγώ, δεν είναι δίκαιο). Αυτό μπορεί να απευθύνεται σε γιατρούς, νοσοκόμες, συγγενείς και ανθρώπους που θα συνεχίσουν να ζουν ή ακόμα και στον ίδιο τον Θεό. Πριν πεθάνει ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος (πέθαν ετον Δεκέμβριο του 2008) είχε παραδεχθεί ότι λύγισε, όπως ο Χριστός στον σταυρό, και είπε μέσα του: “Γιατί εγώ, Θεέ μου… Γιατί σε μένα και όχι κάπου αλλού…”. Όμως, όπως είπε ο ίδιος σε συνέντευξή του, “Τελικά το πήρα πίσω, γιατί έμοιαζε με ύβρι, ήταν σαν να ελέγχω τον Θεό…”.
- Διαπραγμάτευση (Παρακαλώ Θεέ μου, επίτρεψέ μου…). Πρόκειται για μια προσπάθεια αναβολής του γεγονότος, μια διαπραγμάτευση που περιλαμβάνει ένα βραβείο για «Καλή συμπεριφορά» έναντι της παράτασης της ζωή.
- Κατάθλιψη (Τι μένει πίσω). Πρόκειται για μια προπαρασκευαστική θλίψη που βοηθά στην σταδιακή αποδοχή του γεγονότος.
- Αποδοχή (Είμαι έτοιμος). Στο τελευταίο στάδιο τα συναισθήματα έχουν τελειώσει και υπάρχει η παραίτηση από τον αγώνα για τη ζωή και η προετοιμασία για το «μακρινό ταξίδι».
Οι μετέπειτα συγγραφείς είπαν ότι αυτά τα πέντε στάδια δεν αφορούν μόνο το εσωτερικό πένθος ενός μελλοθάνατου αλλά είναι σχεδόν ίδια και όταν κάποιος πενθεί τον συνάνθρωπό του ή κάποια άλλη απώλεια. Όπως όμως ανέφερε η Kübler-Ross τα πέντε στάδια δεν είναι ούτε αναπόφευκτα ούτε αναγκαία.
Γιατί όμως υπάρχει τόση θλίψη όταν ένας αγαπημένος μας άνθρωπος πεθάνει; H πιο απλή απάντηση είναι επειδή ακριβώς τον αγαπάμε. Αγάπη και θλίψη είναι όψεις του ίδιου νομίσματος. Επειδή όμως το πένθος είναι ένα συναίσθημα προς κάποιον που δεν υπάρχει πλέον, οι ψυχαναλυτές θέλουν να δίνουν πιο περίπλοκες απαντήσεις. Πιστεύουν ότι μέσω του πένθους, οι επιζώντες προσπαθούν να ισορροπήσουν τη ζωή τους χωρίς τον εκλιπόντα.
Ο Σίγκμουντ Φρόιντ ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με τη φύση της θλίψης στο βιβλίο του Πένθος και Μελαγχολία (1917) – με τον όρο «μελαγχολία» εννοούσε αυτό που σήμερα ονομάζεται μείζονα κατάθλιψη, μια αποκλίνουσα, περίπλοκη και ανθυγιεινή μορφή θλίψης.
Κατά τον Φρόιντ, ο πενθών έχει επενδύσει πολλή ψυχική ενέργεια στο πρόσωπο ή το αντικείμενο που έχασε και η απώλεια συνεπάγεται αναπόφευκτα πόνο. Ο σκοπός είναι να ελευθερωθεί το Εγώ (το συνειδητό μέρος λήψης αποφάσεων της προσωπικότητας) και “να αποκολληθούν οι μνήμες και οι ελπίδες του επιζώντος από τους νεκρούς”.
