Είτε υπάρχει ένας παθολογικός ψεύτης στο περιβάλλον σας είτε ένας τρελός άνθρωπος που εμπορεύεται θεωρίες συνωμοσίας είτε κάποιος που μοιράζεται αναληθείς δημοσιεύσεις στα social media, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: ένας θαμπός πονοκέφαλος και μια αίσθηση ψυχικής εξάντλησης.
Γιατί υπάρχει αυτό το συναίσθημα; Γιατί είναι το ίδιο σαν να σπαταλάτε το χρόνο σας με έναν ψεύτη. Ο διαχωρισμός της αλήθειας από τo ψέμα προκαλεί διανοητική κούραση.
Πριν από 27 χρόνια, ο ψυχολόγος του Χάρβαρντ Ντάνιελ Γκίλμπερτ έγραψε ένα άρθρο στο περιοδικό American Psychologist σύμφωνα με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τις πληροφορίες με τον ίδιο τρόπο που ένα δικαστήριο αντιμετωπίζει έναν ύποπτο: αθώος μέχρι να αποδειχθεί ένοχος. Αυτό σημαίνει ότι ο εγκέφαλος αρχίζει με την παραδοχή ότι η πληροφορία είναι αληθής και στη συνέχεια επιδιώκει να επιβεβαιώσει ή να αρνηθεί αυτήν την αλήθεια.
Είναι ενδιαφέρον ότι δεν γνωρίζαμε πάντα πώς ο εγκέφαλος χειρίζεται την αλήθεια και το ψέμα. Ο Γάλλος φιλόσοφος Rene Descartes του δέκατου έβδομου αιώνα υπέθετε ότι η διαδικασία ήταν ουδέτερη. Μετά από την ακρόαση μιας δήλωσης, χρειαζόμαστε ένα δευτερόλεπτο για να καταλάβουμε το νόημα, και στη συνέχεια είτε το αποδεχόμαστε ως αληθινό είτε το απορρίπτουμε ως ψευδές. Αν ο Descartes είχε δίκιο, δεν θα υπήρχε τόσο πολύ η τάση να πιστεύουμε πράγματα που δεν αξίζει τον κόπο.
Ο Ολλανδός φιλόσοφος Baruch Spinoza πρότεινε μια εναλλακτική μέθοδο, για την οποία ο Gilbert βρήκε αποδεικτικά στοιχεία 200 χρόνια αργότερα. Μπορεί να φαίνεται σαν μια ασήμαντη διαφορά αλλά οι συνέπειες είναι τεράστιες, ειδικά στην σημερινή εποχή των fake news, του επιθετικού μάρκετινγκ και της γενικής αναλήθειας.
Αυτό που έδειξε ο Gilbert ήταν πως αν ο εγκέφαλος είναι υπερφορτωμένος, θα δεχτεί το ψέμα ως αλήθεια. Ο λόγος είναι πως όταν ο εγκέφαλος επιβαρύνεται, ουσιαστικά “κλείνει”. Εάν ξεκινήσουμε υποθέτοντας κάτι ως αληθινό -όπως είναι η φυσική τάση- τότε ο εγκέφαλος υπερφορτώνεται και υπάρχει λίγη ελπίδα να αλλάξει πορεία. Όπως εξήγησε ο Gilbert, “όταν τα άτομα που έχουν υποστεί εξαντλήσεις είναι εκτεθειμένα σε προτάσεις που κανονικά θα απέρριπταν, η ικανότητά τους να απορρίψουν αυτές τις προτάσεις μειώνεται αισθητά”.
Η εξάντληση θα μπορούσε να είναι τόσο απλή όσο η προσοχή σας χωρίζεται μεταξύ δύο καθηκόντων. Ή θα μπορούσε να προέλθει από τον άγχος, την έλλειψη ύπνου ή τις πάρα πολλές πληροφορίες.
Επιπλέον, υπάρχουν στοιχεία που υποδηλώνουν ότι η απλή ακρόαση πάρα πολλών ψεμάτων μπορεί να επιβαρύνει τον εγκέφαλο και να ενισχύσει ένα ψέμα. Όπως ένας ύποπτος μπορεί να υπερφορτωθεί διανοητικά σε μια ανάκριση, ο εγκέφαλος μπορεί να γίνει υπερφορτωμένος με πληροφορίες και απλά να εγκαταλείψει την προσπάθειά του να ξεχωρίσει το σωστό από το λάθος. Με το χρόνο και το στρες, η αλήθεια γίνεται θολή.
Ορισμένα ψέματα δεν είναι εντελώς κακά. Τα “λευκά” ψέματα μπορούν να προστατεύσουν τα συναισθήματα των ανθρώπων. Οι αφηγητές μπορεί να πουν κάποια αναλήθεια για να τονίσουν ένα σημείο και φυσικά όταν μια γυναίκα βάφεται δεν μπορείς να την αποκαλέσεις “ψεύτρα” αν και αυτό είναι ένα είδος παραπλάνησης.
Φορούμε κράνη για να προστατέψουμε το κρανίο μας από σωματικές βλάβες, αλλά δεν υπάρχει συσκευή για να μας αποτρέψει από πνευματικές εμπλοκές. Μέχρι τότε, το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αποφύγουμε τις ρηχές μορφές πληροφοριών ή οτιδήποτε είναι πιθανό να περιέχει ένα ψέμα.
Η επαγρύπνηση είναι η καλύτερη άμυνά μας, αλλά όλοι κουραζόμαστε και όταν συμβαίνει αυτό ίσως είναι καλύτερα να αποφύγετε οποιαδήποτε πληροφορία. Μπορείτε να αμφισβητήσετε τα ψέματα μόνο αν δεν είστε υπερφορτωμένοι. Αν νιώθετε ότι φτάνετε εκεί, κάντε μια βόλτα για να ξεκουραστείτε.
