Ποιος δεν θέλει να μάθει εάν το δεύτερο ή το τρίτο φλιτζάνι καφέ ημερησίως θα βελτιώσει τη μνήμη του ή εάν ο υπερβολικός ύπνος αυξάνει τον κίνδυνο καρδιακής προσβολής; Πολλοί από εμάς ενδιαφέρονται να μάθουν για νέα ευρήματα που θα μας βοηθήσουν να κάνουμε καλύτερες επιλογές για την υγεία μας.
Όμως, δεν είναι όλες οι έρευνες το ίδιο καλές και δεν πρέπει να ερμηνεύονται όλα τα ευρήματα με τον ίδιο τρόπο. Ούτε όλοι οι τίτλοι των μέσων ενημέρωσης αντικατοπτρίζουν αυτό που πραγματικά βρέθηκε. Πώς μπορείτε να κάνετε μια γρήγορη αξιολόγηση της σοβαρότητας της μελέτης; Υπάρχουν πέντε σχετικές ερωτήσεις που θα σας βοηθήσουν να καταλάβετε.
1. Έχει η έρευνα αξιολογηθεί από άλλους ερευνητές;
Η αξιολόγηση από ομοτίμους είναι μια διαδικασία κατά την οποία μια μελέτη ελέγχεται από ειδικούς επί του θέματος για να αξιολογηθεί η επιστημονική εγκυρότητα. Οι ερευνητές που έκαναν τη μελέτη τη στέλνουν σε ένα επιστημονικό περιοδικό. Στη συνέχεια αποστέλλεται συνήθως σε δύο έως τρεις εμπειρογνώμονες για αξιολόγηση, οι οποίοι γνωρίζουν καλά το θέμα. Εάν υπάρχουν ατέλειες σε μια μελέτη, είτε απορρίπτεται για δημοσίευση είτε οι ερευνητές καλούνται να αντιμετωπίσουν αυτές τις ατέλειες. Αν και η διαδικασία αξιολόγησης από ομότιμους δεν είναι τέλεια, δείχνει ότι μια μελέτη έχει υποβληθεί σε έλεγχο.
2. Η μελέτη διεξήχθη σε ανθρώπους;
Τα ευρήματα από μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε ζώα όπως ποντίκια ή σε κύτταρα σε εργαστήριο (ονομάζονται επίσης in vitro μελέτες) αντιπροσωπεύουν το αρχικό στάδιο μιας επιστημονικής ανακάλυψης. Ανεξάρτητα από το πόσο ενδιαφέροντα είναι, δεν θα πρέπει ποτέ να γίνονται ισχυρισμοί για την ανθρώπινη υγεία με βάση μόνο αυτές τις μελέτες. Δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι τα ευρήματα από μελέτες ζώων ή κυττάρων ισχύουν στον ζωντανό ανθρώπινο οργανισμό.
3. Είναι πιθανόν τα ευρήματα να αντιπροσωπεύουν αιτιώδη συνάφεια;
Προκειμένου μια μελέτη να έχει σχέση με την καθημερινή μας υγεία, τα ευρήματα πρέπει να αντανακλούν μια αιτιώδη συνάφεια και όχι απλώς μια στατιστική συσχέτιση. Εάν μια μελέτη έδειξε ότι η κατανάλωση καφέ σχετίζεται με τις καρδιακές παθήσεις, για παράδειγμα, θέλουμε να μάθουμε αν αυτό οφείλεται πράγματι στον καφέ και όχι σε κάτι άλλο που συνδυάζεται με τον καφέ. Σε μελέτες που διαπίστωσαν αυτή τη συσχέτιση, οι ερευνητές βρήκαν στη συνέχεια ότι αυτοί που πίνουν καφέ ήταν πιο πιθανό να είναι καπνιστές και ως εκ τούτου, τα αποτελέσματα αυτά ήταν πιθανότερο να αντανακλούν μια πραγματική αιτιώδη σχέση μεταξύ του καπνίσματος και των καρδιακών παθήσεων.
Στις παρατηρητικές μελέτες -όπου οι ερευνητές παρατηρούν διαφορές στις ομάδες των ανθρώπων- μπορεί μερικές φορές να είναι δύσκολο να ξεδιπλωθεί η αιτιώδης σχέση μεταξύ των μεταβλητών.
Το υψηλότερο επίπεδο αποδεικτικών στοιχείων σχετικά με την αιτιότητα προέρχεται από τις διπλά τυφλές ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο μελέτες (RCTs: randomised controlled trials). Αυτός ο πειραματικός τύπος μελέτης χωρίζει τους εθελογνές σε ομάδες για να λάβουν τυχαία είτε μια παρέμβαση είτε ένα εικονικό φάρμακο (εικονική θεραπεία). Πρόκειται για τον καλύτερο τρόπο να διαπιστωθεί εάν κάτι προκαλεί μια ασθένεια. Ωστόσο, ούτε και αυτός ο τρόπος είναι τέλειος.
Αν και άλλοι τύποι μελετών στον άνθρωπο παίζουν σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της υγείας των ασθενειών, μπορούν να επισημάνουν μόνο στατιστικές συσχετίσεις.
4. Ποιο είναι το μέγεθος του αποτελέσματος;
Δεν αρκεί να γνωρίζετε ότι το τρίτο φλιτζάνι καφέ ή πάνω από 9 ώρες ύπνου τη νύχτα έχουν κάποια επίδραση, αλλά είναι επίσης σημαντικό να κατανοήσετε σαφώς τη δύναμη αυτής της επίδρασης. Με άλλα λόγια, πόσο αυξάνεται ο κίνδυνος λόγω κάποια έκθεσης σε ένα παράγοντα;
Αν ο κίνδυνος για ασθένεια αναφερθεί ότι αυξάνεται κατά 50% (πρόκειται για τον σχετικό κίνδυνο), αυτό ακούγεται αρκετά τρομακτικό. Ωστόσο, εάν ο αρχικός κίνδυνος της νόσου είναι χαμηλός, τότε η αύξηση κατά 50% μπορεί να μην αντιπροσωπεύει έναν πραγματικά μεγάλο κίνδυνο. Για παράδειγμα, αν ο αρχικός απόλυτος κίνδυνος μιας ασθένειας ήταν 0,1% στον πληθυσμό, με μια αύξηση κατά 50% ο κίνδυνος έχει ανέβει στο 0,15%, κάτι που δεν ακούγεται τόσο δραματικό.
5. Είναι μια διαπίστωση που επιβεβαιώνεται από άλλες μελέτες;
Μια μεμονωμένη μελέτη από μόνη της, έστω και αν είναι μια καλά διεξαχθείσα τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη δοκιμή, δεν μπορεί εύκολα να θεωρηθεί ως οριστική απόδειξη μιας αιτιώδους σχέσης μεταξύ ενός παράγοντα έκθεσης και μιας ασθένειας.
Καθώς οι άνθρωποι είναι πολύπλοκοι και υπάρχουν πολλές μεταβλητές σε οποιαδήποτε μελέτη, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι καταλαβαίνουμε τι συμβαίνει μέχρις ότου τα ευρήματα αναπαραχθούν από άλλες μελέτες, χρησιμοποιώντας διαφορετικές προσεγγίσεις.
Μέχρι να έχουμε ένα σημαντικό σύνολο αποδεικτικών στοιχείων που να συμφωνούν, πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όσον αφορά την ερμηνεία των ευρημάτων από μία μόνο μελέτη.
Τι γίνεται αν δεν απαντηθούν αυτές οι ερωτήσεις;
Αν οι μελέτες που διαβάζετε δεν απαντούν σε αυτές τις ερωτήσεις, και θέλετε να μάθετε πραγματικά τι συμβαίνει τότε πρέπει να διαβάσετε την πρωτότυπη μελέτη, κάτι που δεν είναι εύκολο. Εκτός από αυτό, οι μελέτες δεν διατίθενται πάντα χωρίς πληρωμή στο ίντερνετ από τα επιστημονικά περιοδικά. Οι πρωτότυπες μελέτες δεν γράφονται με τρόπο που βοηθά τον μέσο αναγνώστη και επιπλέον δεν τονίζουν πάντα ορισμένα σημαντικά στοιχεία, αντιθέτως μερικές φορές φαίνεται σαν να έχει καταβληθεί προσπάθεια να κρυφτούν ορισμένα πράγματα. Επίσης δεν είναι πάντα εμφανές ποιος χρηματοδότησε τη μελέτη.
