Η επίδραση των εικονικών θεραπειών αποτελεί ένα ενδιαφέρον θέμα στην ψυχολογία καθώς δείχνει ότι η αυτοεξαπάτηση (ή αυταπάτη) ωφελεί ευθέως τον εαυτό μας. Συνήθως προϋποθέτει τη συνδρομή ενός τρίτου προσώπου: κάποιος φοράει μια λευκή ιατρική μπλούζα και στηθοσκόπιο και δίνει ένα εικονικό φάρμακο, δηλαδή μια χημικά αδρανή ουσία.
Το φαινόμενο αυτό είναι τόσο διαδεδομένο και ισχυρό, ώστε όλες οι κλινικές δοκιμές νέων φαρμάκων περιλαμβάνουν πάντοτε μια ομάδα ελέγχου στην οποία χορηγείται εικονικό φάρμακο. Με άλλα λόγια, αν θέλετε να ελέγξετε κατά πόσον ένα χάπι βοηθά πραγματικά στην αντιμετώπιση της οστεοαρθρίτιδας, πρέπει να χορηγήσετε σε μια αντίστοιχη ομάδα ασθενών ένα φαινομενικά παρόμοιο χάπι από το οποίο λείπει η δραστική ουσία. Μόνο εφόσον η δραστική ουσία είναι αποτελεσματικότερη από το εικονικό φάρμακο μπορεί να εγκριθεί. Θα ήταν ενδεχομένως χρήσιμο να υπήρχε και άλλη δεύτερη ομάδα ελέγχου, στην οποία να μη χορηγείται κανένα φάρμακο, ούτε πραγματικό ούτε εικονικό, ώστε να μετρηθεί ακριβέστερα η επίδραση του εικονικού φαρμάκου καθ’ εαυτή.
Οι έρευνες δείχνουν ότι πολλοί άνθρωποι αναπτύσσουν ισχυρές επιδράσεις από τη λήψη εικονικών φαρμάκων, ενώ άλλοι δεν επηρεάζονται καθόλου.
Η διακύμανση αυτή πιθανότατα συσχετίζεται θετικά με την επιρρέπειά μας στην χειραγώγηση. Με άλλα λόγια, η ικανότητά μας να εξαπατούμε τον εαυτό μας με στόχο την άντληση προσωπικών ωφελημάτων.
Το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου είναι εντονότερο:
- όσο μεγαλύτερο είναι το χάπι
- όσο πιο ακριβό είναι το φάρμακο
- όταν το φάρμακο χορηγείται υπό μορφή κάψουλας αντί χαπιού
- όσο πιο επεμβατική είναι η διαδικασία (οι ενέσεις αποδεικνύονται αποτελεσματικότερες από τα χάπια, οι εικονικές χειρουργικές επεμβάσεις έχουν σημαντική θεραπευτική επίδραση)
- όσο πιο ενεργό ρόλο αναλαμβάνει ο ασθενής (επαλείφοντας, λόγου χάριν, το σκεύασμα στο δέρμα του)
- όσο πιο πολύ μοιάζει ο υποτιθέμενος γιατρός με πραγματικό γιατρό (όταν, π.χ. φοράει λευκή ιατρική μπλούζα και στηθοσκόπιο).
Η αποτελεσματικότητα των χαπιών επηρεάζεται, ανά περίπτωση, από το χρώμα τους: το λευκό προσφέρεται για παυσίπονα (πιθανόν λόγω της ομοιότητας με την ασπιρίνη), το κόκκινο, το πορτοκαλί και το κίτρινο για διεγερτικά, το μπλε και το πράσινο για ηρεμιστικά. Μάλιστα, τα μπλε χάπια μπορούν, από το χρώμα τους και μόνο, να διευκολύνουν τον ύπνο παρέχοντας, κατά πάσαν πιθανότητα, άμεσα ανοσιακά οφέλη.
Σημαντικά παραδείγματα του φαινομένου των εικονικών θεραπειών παρέχουν οι εικονικές χειρουργικές επεμβάσεις. Ένα από τα κλασικά παραδείγματα του είδους είναι η αντιμετώπιση της στηθάγχης στις ΗΠΑ, κατά τη δεκαετία του 1960, μέσω μιας μικρής χειρουργικής επέμβασης στον θώρακα, κατά την οποία συνενώνονταν δύο αρτηρίες πλησίον της καρδιάς προκειμένου (θεωρητικά) να αυξηθεί η αιματική ροή προς την καρδιά και να απαλυνθεί ο πόνος. Η επέμβαση δούλεψε: ο πόνος μειώθηκε, οι ασθενείς ήταν ευτυχείς, το ίδιο και οι χειρουργοί. Τότε κάποιοι πραγματοποίησαν μια ενδιαφέρουσα μελέτη. Υπέβαλαν μερικούς ασθενείς στην ίδια επέμβαση, ανοίγοντας το στήθος τους, κόβοντας και ράβοντας τους ιστούς κοντά στις αρτηρίες, αλλά χωρίς να συνενώσουν τις αρτηρίες. Η συρραφή των τομών έγινε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ώστε, όταν αξιολογήθηκαν οι μετέπειτα επιδράσεις, κανείς δεν ήξερε ποια επέμβαση είχε γίνει σε ποιον ασθενή. Όπως αποδείχθηκε, η εικονική εγχείρηση παρείχε τα ίδια ακριβώς οφέλη με την πραγματική. Με άλλα λόγια, η αρχική εγχείρηση είχε όλα τα χαρακτηριστικά μιας εικονικής θεραπείας. Η συνένωση των δύο αρτηριών δεν είχε καμία ωφέλιμη συνέπεια όσον αφορά τη στηθάγχη τουλάχιστον.
Αναλογιστείτε τις αρθροσκοπικές επεμβάσεις στα γόνατα, με σκοπό την αποκατάσταση κακώσεων που συχνά οφείλονται σε οστεοαρθρίτιδα. Μια μελέτη έδειξε ότι η πραγματοποίηση εικονικών επεμβάσεων, με όλα τα χαρακτηριστικά των αληθινών επεμβάσεων, επέφερε ουσιαστικά τα ίδια οφέλη με τις πραγματικές αρθροσκοπήσεις. Ο μέγιστος πόνος ήταν εντονότερος στην περίπτωση των πραγματικών εγχειρήσεων έναντι των εικονικών διότι οι πρώτες είναι πιο επεμβατικές από τις δεύτερες, ωστόσο, παρατηρήθηκαν εντυπωσιακές ομοιότητες στο γενικό επίπεδο πόνου.
Η επίδραση των εικονικών φαρμάκων στην ανακούφιση του πόνου έχει μελετηθεί με αρκετή λεπτομέρεια. Δεν χωρά αμφιβολία ότι, για κάποια άτομα, η απλή πεποίθηση πως έλαβαν παυσίπονο αρκεί για να αρχίσουν να παράγουν ενδορφίνες, οι οποίες, με τη σειρά τους, απαλύνουν το αίσθημα του πόνου. Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλός τους προβλέπει ότι θα απαλυνθεί ο πόνος, ευχαριστήθηκε μ’ αυτό, οπότε έκανε πράξη την πρόβλεψή του. Το ότι οι πάσχοντες από τη νόσο Αλτσχάιμερ φαίνεται να μην επηρεάζονται καθόλου από τη λήψη εικονικών φαρμάκων ίσως οφείλεται στην αδυναμία τους να κάνουν προβολές στο μέλλον.
Η προσμονή της θεραπείας μπορεί να ενισχύσει σημαντικά την επίδραση των εικονικών φαρμάκων. Τα χαρακτηριστικά της προσμονής εξαρτώνται από τις εμπειρίες του ατόμου σχετικά με τη λήψη γνήσιων και εικονικών φαρμάκων και από το τι πιστεύει για τα φάρμακα γενικά. Η λευκή μπλούζα του γιατρού, η στοργική φωνή ενός νοσηλευτή, η οσμή ενός δωματίου νοσοκομείου ή ιατρείου, το τσίμπημα μιας βελόνας και η λήψη ενός χαπιού έχουν προσλαμβάνουν όλα ένα συγκεκριμένο νόημα, οδηγώντας στην προσμονή ανακούφισης του πόνου.
Το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου φαίνεται να έχει ιδιαίτερα έντονη επίδραση σε άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη. Όπως έχουν δείξει πολυάριθμες μελέτες σε ασθενείς που λαμβάνουν αντικαταθλιπτικά φάρμακα, μόλις το 25% της βελτίωσης οφείλεται στη λήψη των φαρμάκων το υπόλοιπο 75% οφείλεται στο φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου. Το μεγαλύτερο όφελος έγκειται στην πεποίθηση ότι παίρνεις κάτι που θα σε βοηθήσει. Στο κάτω κάτω, χαρακτηριστικό στοιχείο της κατάθλιψης είναι το αίσθημα απελπισίας και τα εικονικά φάρμακα, αν μη τι άλλο, προσφέρουν ελπίδα. Ωστόσο, μια μεταανάλυση βρήκε ότι ενώ τα εικονικά φάρμακα λειτουργούν εξίσου καλά με τα αντικαταθλιπτικά στην ήπια κατάθλιψη, σε περιπτώσεις σοβαρής κατάθλιψης η κατάσταση αλλάζει, τα πραγματικά φάρμακα προσφέρουν σημαντικά οφέλη και τα εικονικά σχεδόν κανένα.
Η έρευνα για τη γυναικεία σεξουαλικότητα έχει αναδείξει ένα φαινόμενο ασυνείδητου αυτοερεθισμού. Οι σεξουαλικώς δυσλειτουργικές γυναίκες που αδυνατούν να φθάσουν σε οργασμό είναι δυνατόν να διεγερθούν αν πληροφορηθούν ότι δήθεν αυξήθηκε η αιματική ροή στην πύελό τους (ένδειξη σεξουαλικής διέγερσης) ως απόκριση σε ερωτικά ερεθίσματα.
Δεν χωρά αμφιβολία ότι τα εικονικά φάρμακα έχουν αποτελέσματα και στον χώρο του αθλητισμού. Όπως δείχνουν σχετικές δοκιμές, οι επιδόσεις των ποδηλατών βελτιώνονται όταν πληροφορούνται ότι τους έχει χορηγηθεί καφεΐνη (χωρίς να τους έχει όντως χορηγηθεί), περίπου κατά το ήμισυ της βελτίωσης που συνοδεύει την πραγματική χορήγηση καφεΐνης (μαζί με τη σχετική πληροφόρηση). Μπορείτε να βελτιώσετε την αγωνιστική επίδοση ενός ποδηλάτη αν απλώς τον πληροφορήσετε ότι έχει λάβει μεγαλύτερη δόση καφεΐνης.
Τα εικονικά φάρμακα μπορούν να έχουν ωφέλιμη επίδραση ακόμη και όταν ο ασθενής τα λαμβάνει εν γνώσει του. Έστω ότι λέτε σε κάποιον με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου ότι θα λάβει ένα εικονικό φάρμακο και κατόπιν του εξηγείτε ότι η λήψη εικονικών φαρμάκων συχνά έχει ισχυρή θεραπευτική επίδραση, ότι είναι σημαντικό ο ίδιος να έχει θετική διάθεση και ότι πρέπει να παίρνει τα χάπια με θρησκευτική ευλάβεια. Με αυτή τη βοηθητική φλυαρία, δεν προξενεί έκπληξη ότι τα εικονικά φάρμακα φέρνουν αποτέλεσμα ακόμη και όταν προσδιορίζονται ως τέτοια.
Δύσκολα αποφεύγει κανείς τον παραλληλισμό των εικονικών θεραπειών με τη θρησκεία. Κοινό χαρακτηριστικό τους δεν είναι μόνο ότι προϋποθέτουν ισχυρή πίστη, αλλά και ότι εγείρουν εξαρτημένα αντανακλαστικά (η λευκή μπλούζα του γιατρού ή το ράσο του κληρικού). Μάλιστα, λίγες χιλιάδες χρόνια, η ιατρική και η θρησκεία ήταν αδιαχώριστες. Δεν αποκλείεται η τακτική παρακολούθηση του θρησκευτικού τυπικού, ιδιαίτερα αν συνοδεύεται από ευχάριστη μουσική, να ενισχύει τα ανοσιακά οφέλη των εικονικών θεραπειών, όπως πιθανόν να νουν οι τακτικές επισκέψεις σε έναν ευαίσθητο γιατρό ή ψυχολόγο.
Ένα αξιοσημείωτο γνώρισμα των εικονικών θεραπειών είναι ότι η επίδρασή τους διαφοροποιείται έντονα στον πληθυσμό. Σε γενικές γραμμές, το ένα τρίτο του πληθυσμού απολαμβάνει ισχυρά οφέλη· από τους υπόλοιπους, οι μισοί ωφελούνται ελαφρώς και οι άλλοι μισοί καθόλου. Διαφαίνεται εδώ ότι, δηλαδή, το ανθρώπινο σύστημα αυτοεξαπάτησης είναι ένα εξελισσόμενο σύστημα, κάτι που παράγει ποικιλομορφία -πιθανώς συσχετίζεται με διαφορές σε συγκεκριμένα γονίδια.
