Η πιο ελκυστική ίσως ιδιότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας είναι ίσως αυτή του χαρισματικού ηγέτη. Στον μιντιο-κρατούμενο και παγκοσμίως συνδεδεμένο κόσμο μας το χάρισμα αυτό είναι σημαντικότερο από ποτέ, ιδιαίτερα για όποιον θέλει να βρίσκεται στο κέντρο της δημοσιότητας. Αλλά τι ακριβώς είναι το χάρισμα του ηγέτη; Γεννιόμαστε με αυτό ή μπορούμε να το καλλιεργήσουμε;
Αν και την αναγνωρίζουμε μόλις τη βλέπουμε, η χαρισματική ηγεσία είναι μάλλον μια ασαφής έννοια. Το χάρισμα του ηγέτη ερμηνεύεται ως η ικανότητα κάποιου να επηρεάζει ή να εμπνέει τους άλλους. Οι σύγχρονοι ψυχολόγοι δεν μπορούν να συμφωνήσουν σε κάποιον ορισμό, αρχίζουν όμως να κατανοούν τι είναι το ηγετικό χάρισμα. Το να θεωρούνται χαρισματικοί είναι καθοριστικό για τους ηγέτες, λέει ο Μάικλ Μόρις της Columbia Business School της Νέας Υόρκης. Το χάρισμα είναι ένα σημαντικό εργαλείο για να ενώσεις μια ομάδα και να γεννήσεις προσδοκίες, οπότε μπορεί να είναι ανεκτίμητο για κάποιον ο οποίος θέλει να ηγηθεί ενός οργανισμού ή να πείσει άλλους για μια νέα ιδέα.
Τι είναι λοιπόν αυτό που κάνει ορισμένους να είναι χαρισματικοί και άλλους να μην είναι;
Ο Νέιθαν Φοξ, ερευνητής της Κοινωνικής Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ στο Κόλετζ Παρκ, έχει μελετήσει τη λειτουργία της κοινωνικότητας σε πολύ μικρά παιδιά και έχει διαπιστώσει ότι κάποια μπορούν να χαρακτηριστούν ως κοινωνικά ήδη από την ηλικία των τεσσάρων μηνών: αλληλεπιδρούν με τους ενηλίκους και τα άλλα παιδιά και γενικώς έχουν ένα πληθωρικό ταμπεραμέντο.
Αυτά τα παιδιά ίσως έχουν περισσότερες πιθανότητες να εξελιχθούν σε χαρισματικούς ηγέτες, χρειάζονται όμως και άλλες ιδιότητες. «Θα έλεγα ότι το ηγετικό χάρισμα είναι μια συνάρτηση όχι μόνο κοινωνικής ικανότητας αλλά και μιας θετικής εικόνας του εαυτού» λέει ο ερευνητής, τονίζοντας ότι αυτή τείνει να εμφανίζεται στη μέση παιδική ηλικία, ως προϊόν μιας έμφυτης ιδιοσυγκρασίας και των συνθηκών του περιβάλλοντος του παιδιού.
Αίνιγμα και αντιφάσεις
Ο κ. Ρόουτς έχει διαφορετική άποψη για το ηγετικό χάρισμα. «Το κλειδί είναι μια αινιγματική γοητεία η οποία πείθει τους άλλους να υποταχθούν στο αινιγματικό πρόσωπο» λέει. Πιστεύει ότι οι αντιφάσεις είναι καθοριστικές. Ο Μπαράκ Ομπάμα, για παράδειγμα, είναι ζεστός και σκληρός, μαύρος και λευκός, από την τροπική Χαβάη και το γκρίζο Σικάγο. Παρομοίως, προσθέτει, η ηθοποιός Τζουλιάν Μουρ είναι συναρπαστική γιατί αποπνέει ταυτοχρόνως μια δυνατή και μια ευάλωτη πλευρά. Ο επιστήμονας επισημαίνει ότι η «ντροπαλή Ντάι» της εποχής του γάμου της με τον πρίγκιπα Κάρολο έγινε αργότερα η «Πριγκίπισσα του λαού». Η Πριγκίπισσα Νταϊάνα, προσθέτει, χρειάστηκε να σκάψει βαθιά για να ανακαλύψει το χάρισμα που πάντα είχε μέσα της.
Κατά τη γνώμη του κ. Ρόουτς το χάρισμα του ηγέτη είναι ένα είδος X factor με τον οποίο ορισμένοι άνθρωποι έχουν την τύχη να γεννιούνται. Το παρομοιάζει με το τέλειο σουτ: αν το έχεις μπορείς να το καλλιεργήσεις, αν όχι, είναι δύσκολο να βελτιωθείς και ποτέ δεν θα το αποκτήσεις πλήρως.
Τα έξι συστατικά της χαρισματικής ηγεσίας
Βασιζόμενος σε περισσότερες από τρεις δεκαετίες ερευνών ο Ρόναλντ Ρίτζο, ψυχολόγος του Claremont McKenna College στην Καλιφόρνια, έχει εντοπίσει έξι χαρακτηριστικά ή δεξιότητες που πιστεύει ότι είναι ουσιαστικές:
- Συναισθηματική εκφραστικότητα,
- Ενθουσιασμός,
- Ευγλωττία,
- Αυτοπεποίθηση,
- Όραμα και
- Ανταπόκριση στους άλλους.
Για να θεωρείται κάποιος χαρισματικός είναι ζωτικής σημασίας να έχει μια ισορροπία ανάμεσα σε αυτά τα συστατικά, υποστηρίζει. Ενα πλεόνασμα συναισθηματικής εκφραστικότητας, για παράδειγμα, μπορεί να μειώσει το προσωπικό χάρισμα.
Τα καλά νέα για όποιον θέλει να φέρει την επανάσταση σε μια χώρα ή απλώς να γίνει η ψυχή ενός πάρτι είναι ότι κάποιες πλευρές του ηγετικού χαρίσματος μπορούμε να τις αποκτήσουμε με την εκμάθηση.
Για παράδειγμα, η ευγλωττία βελτιώνεται με την εξάσκηση. Τον ενθουσιασμό μπορεί κάποιος να τον υποκριθεί. Επίσης μπορεί κάποιος να μάθει να ανταποκρίνεται περισσότερο στους άλλους.
Ακόμη και η συναισθηματική εκφραστικότητα μπορεί να βελτιωθεί, λέει ο Ντιν Σίμοντον του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Ντέιβις στο κλασικό βιβλίο του «Why presidents succeed». Εχει διαπιστώσει ότι οι πιο επιτυχημένοι Αμερικανοί πρόεδροι χρησιμοποιούσαν γλώσσα πλούσια σε λέξεις οι οποίες μεταδίδουν βασικά συναισθήματα και δημιουργούν σύνδεση με το κοινό, όπως αγάπη, μίσος και απληστία. Οποιοσδήποτε επίδοξος χαρισματικός ηγέτης θα πρέπει να χρησιμοποιεί φράσεις όπως «νιώθω τον πόνο σας» αντί για «συμμερίζομαι την άποψή σας».
Το όραμα, ή η εντύπωση ότι είναι κάποιος οραματιστής, μπορεί επίσης να αποκτηθεί ή να ενισχυθεί. Ο Στιβ Τζομπς, συνιδρυτής της Apple, αφιέρωνε ως και 10 ώρες σε πρόβες για υποτίθεται «αυθόρμητες» και μη προετοιμασμένες 10λεπτες παρουσιάσεις οι οποίες υπήρξαν καθοριστικές για την απόκτηση της φήμης του ως ενός οραματιστή, χαρισματικού ηγέτη, λέει ο κ. Μόρις, ο οποίος πέρυσι δημοσίευσε μια μελέτη επί του θέματος.
Η γλώσσα του σώματος
Οι αλληλεπιδράσεις στις οποίες εμπλέκεται ένας χαρισματικός ηγέτης τείνουν να περιλαμβάνουν σε μεγαλύτερο βαθμό μια ασυνείδητη αντιγραφή της γλώσσας του σώματος όπως η ανταλλαγή χαμόγελων και νευμάτων.
Δεύτερον, οι χαρισματικοί άνθρωποι επιδεικνύουν υψηλά επίπεδα δραστηριότητας – π.χ. είναι περισσότερο σπινθηροβόλοι παρά άτονοι – δείχνοντας το ενδιαφέρον και τον ενθουσιασμό τους.
Τρίτον, ο λόγος και οι κινήσεις τους επιδεικνύουν περισσότερο ειρμό και ρευστότητα.
Τέλος, η επιρροή ενός ατόμου μπορεί να «μετρηθεί» από τον βαθμό στον οποίο κάνει τους άλλους να ταιριάζουν ασυνείδητα τα μοτίβα του λόγου τους με τα δικά του.
Αναλύοντας αυτά τα δείγματα και μόνο ο κ. Πέντλαντ μπορεί να προβλέψει ποια στελέχη επιχειρήσεων θα είναι πιο επιτυχημένα στο να «πουλήσουν» τις ιδέες τους σε μια ομάδα συναδέλφων τους. «Αυτό που μετράει ίσως να μην είναι αυτό που λες αλλά ο τρόπος που το λες» αναφέρει. Τα κοινωνικά σήματα αυτού του είδους είναι δύσκολο να τα υποκριθεί κάποιος, προσθέτει ο καθηγητής.
Παρ’ όλα αυτά η ομάδα του εργάζεται αυτή τη στιγμή σε ένα εργαλείο που αποκαλούν «ο διαμεσολαβητής meeting» και το οποίο συλλέγει ακουστικές και κινητικές πληροφορίες από το κάθε μέλος μιας ομάδας και παρέχει σε πραγματικό χρόνο πληροφορίες σχετικά με τα μοτίβα των αλληλεπιδράσεών τους με στόχο να βελτιώσει τα κοινωνικά σήματα που επιδεικνύουν και άρα και την έκβαση του meeting.
Χαρισματική ηγεσία και επανάσταση
Εκτός από το να παράσχουν ενδείξεις σχετικά με το πώς μπορεί να ενισχυθεί το ηγετικό χάρισμα, τα ευρήματα του Πέντλαντ θα μπορούσαν επίσης να ρίξουν φως στην προέλευσή του.
Αν τα βασικά συστατικά του χαρίσματος είναι προ-γλωσσικά κοινωνικά σήματα, αυτό υποδηλώνει, όπως λέει, ότι εξελικτικά είναι αρχαίο. Γενικώς τα κοινωνικά σήματα τείνουν να ενθαρρύνουν τη συναίνεση μεταξύ ατόμων, οπότε μπορεί να εξελίχθηκαν για να βοηθήσουν στη δημιουργία σταθερών κοινωνικών ομάδων. Οι ανθρώπινες κοινωνίες όμως δεν πρέπει να είναι υπερβολικά σταθερές, αλλιώς δεν θα μπορούν ποτέ να καταφέρουν άλματα σαν αυτά που οδήγησαν σε τεχνολογικές και κοινωνικές επαναστάσεις – και εδώ είναι που μπαίνουν στο παιχνίδι τα χαρισματικά άτομα, υποστηρίζει ο καθηγητής. Χρειάζεται κάποιος χαρισματικός ηγέτης για να αλλάξει μια κουλτούρα.
Ο Πέντλαντ δεν είναι ο μόνος που πιστεύει ότι το χάρισμα του ηγέτη σπείρει την επανάσταση. Αλλοι υποστηρίζουν ότι μόνο ηγέτες που προκαλούν μια ριζική αλλαγή μπορούν να θεωρηθούν πραγματικά χαρισματικοί. Ενας υπέρμαχος αυτής της ιδέας, ο Τάκης Παππάς του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας, λέει ότι ο Στιβ Τζομπς εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία, όπως και ο Σαρλ ντε Γκωλ, η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο Αδόλφος Χίτλερ και ο Ιωσήφ Στάλιν.
Οπως δείχνουν κάποια από τα ονόματα σε αυτή τη λίστα το πραγματικό χάρισμα μπορεί να είναι πολύ ισχυρό και η χρήση του μπορεί να έχει εξαιρετικά διχαστικές ή ακόμη και καταστροφικές συνέπειες. Η δημοκρατία προσφέρει θεσμικά αντίβαρα για να περιορίσει τις καταχρήσεις εξουσίας από χαρισματικούς επαναστάτες, όμως το χάρισμα μπορεί παρ’ όλα αυτά να είναι μια δηλητηριώδης δύναμη.
Χαρισματικός ηγέτης σημαίνει ικανός;
Υπάρχει επίσης ένας άλλος λόγος για τον οποίο θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στο ηγετικό χάρισμα: το ότι ενδέχεται να μην υποστηρίζεται από πραγματική ικανότητα.
Ο Ρακές Κουράνα της Harvard Business School έχει διαπιστώσει ότι οι αμερικανικές εταιρείες που αναζητούν έναν νέο ηγέτη επιζητούν το ηγετικό χάρισμα πάνω από οτιδήποτε άλλο. Τα αποτελέσματα όμως μπορεί να είναι απογοητευτικά. Σε αβέβαιες συνθήκες των αγορών ένας χαρισματικός διευθύνων σύμβουλος μπορεί να ενισχύσει την τιμή της μετοχής μιας εταιρείας, κάτι τέτοιο όμως μπορεί να είναι βραχύβιο επειδή το άτομο αυτό μπορεί να είναι καλύτερο στο να μεταδίδει μια εικόνα από ό,τι στο να διευθύνει μια επιχείρηση, λέει ο κ. Κουράνα.
Αν και τα πιο ικανά στελέχη μπορούν να μάθουν να είναι χαρισματικά, το γεγονός ότι το ηγετικό χάρισμα τώρα διδάσκεται στις σχολές επιχειρήσεων μπορεί τελικά να εντείνει ακόμη περισσότερο το πρόβλημα. Αλλωστε, αν δώσουμε την πίστη μας σε χαρισματικούς ηγέτες υπάρχει πάντοτε το ενδεχόμενο το χάρισμά τους να εξατμιστεί. Αυτό συνέβη στον Τόνι Μπλερ και τον Μπιλ Κλίντον. Και οι δύο θεωρείται γενικώς ότι έχουν έντονο προσωπικό χάρισμα, όταν όμως ήταν στην εξουσία, μη δημοφιλείς πολιτικές ή προσωπικές αδυναμίες έκαναν το ηγετικό τους χάρισμα να ξεγλιστρήσει.
