Με τα χρόνια, οι αρτηρίες πιάνουν “πουρί” ένα κιτρινωπό υλικό που συσσωρεύεται μέσα τους. Οι γιατροί αποκαλούν αυτό το υλικό αθήρωμα ή αθηρωματική πλάκα από την “αθάρη”, τον χοντροαλεσμένο χυλό των αρχαίων Ελλήνων – η λέξη πρέπει να προέρχεται από το θηρός που σημαίνει ξανθός, κίτρινος.
Το αθήρωμα σκληραίνει τις αρτηρίες κάνοντάς τες να χάσουν την ελαστικότητά τους και τις εξογκώνει με αποτέλεσμα να στενεύει το άνοιγμά τους. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται αθηροσκλήρωση και ευθύνεται για τους περισσότερους θανάτους που συμβαίνουν στον δυτικό κόσμο.
Η αθηροσκλήρωση των στεφανιαίων αρτηριών (της καρδιάς) είναι η βασική αιτία για τα καρδιακά εμφράγματα και η αθηροσκλήρωση των καρωτίδων (των αρτηριών του λαιμού) και των εγκεφαλικών αγγείων είναι η βασική αιτία για τα ισχαιμικά εγκεφαλικά.
Ορισμός και αιτία
Τα αίτια της αθηροσκλήρωσης δεν είναι απολύτως ξεκάθαρα, ωστόσο η βασική αιτία σήμερα θεωρείται η υψηλή χοληστερόλη του αίματος. Η χοληστερόλη έχει χαρακτηριστεί ως “Δόκτωρ Τζέκυλ και Κύριος Χάιντ” γιατί ενώ είναι απαραίτητη για τη ζωή, όταν η συγκέντρωσή της στο αίμα είναι υψηλή επιταχύνει τη διαδικασία της αθηροσκλήρωσης. Το ίδιο όμως συμβαίνει όταν κάποιος έχει υψηλή αρτηριακή πίεση, υψηλό σάκχαρο, υψηλά τριγλυκερίδια, υψηλή ομοκυστεΐνη είναι παχύσαρκος και καπνίζει.
Η χοληστερόλη είναι ένα λιπίδιο και τα λίπη δεν αναμιγνύονται με το νερό, έτσι δεν μπορεί να κυκλοφορεί μόνη της στο αίμα που αποτελείται κατά 60% από νερό. Κυκλοφορεί επάνω σε πρωτεΐνες που ονομάζονται λιποπρωτεΐνες. Το πρωί, πριν το φαγητό, το 70% της χοληστερόλης που κυκλοφορεί στο αίμα βρίσκεται στις λιποπρωτεΐνες LDL και το 20% στις λιποπρωτεΐνες HDL.
Μόνο η χοληστερόλη της LDL σχετίζεται με την δημιουργία της αθηροσκλήρωσης. Αντίθετα, η χοληστερόλη της HDL ασκεί προστατευτική επίδραση. Οι λιποπρωτεΐνες LDL μεταφέρουν τη χοληστερόλη από το συκώτι στους ιστούς και σ’ αυτή τη διαδικασία μπορούν να εισβάλουν μέσα στα τοιχώματα των αρτηριών προκαλώντας αθηροσκλήρωση ενώ οι λιποπρωτεΐνες HDL μεταφέρουν τη χοληστερόλη από τους ιστούς πίσω στο συκώτι. Αυτή η διαφορά κάνει τη χοληστερόλη της LDL “κακή” και τη χοληστερόλη HDL “καλή”, αλλά φυσικά πρόκειται για το ίδιο μόριο που απλώς έχει αλλάξει όχημα μεταφοράς.
Η αθηρωματική πλάκα είναι μια κηρώδης ουσία που αποτελείται από χοληστερόλη, άλλα λίπη, θραύσματα κυτταρικών αποβλήτων, ασβέστιο και φιμπρίνη, μια αδιάλυτη πρωτεΐνη που βοηθά το αίμα να πήξει.
Οι αρτηρίες αποτελούνται από διάφορα στρώματα κι αυτό που βρίσκεται πιο κοντά στην κυκλοφορία του αίματος επικαλύπτεται από ειδικά κύτταρα, τα ενδοθηλιακά. Πρόκειται για ένα όργανο πάχους μόνο ενός κυττάρου που στεγανοποιεί τις αρτηρίες και με μια λέξη ονομάζεται ενδοθήλιο. Οι λιποπρωτεΐνες LDL έχουν τη δυνατότητα να περάσουν το ενδοθήλιο και να βρεθούν μέσα στις αρτηρίες. Από τη στιγμή που θα συμβεί αυτό ξεκινά ένα “χείμαρρος” συμβάντων με τη συμμετοχή του ανοσοποιητικού συστήματος που καταλήγει στη δημιουργία της αθηρωματικής πλάκας.
Όταν τα σωματίδια LDL εισχωρούν μέσα στις αρτηρίες, η χοληστερόλη αποκτά μια τοξική μορφή και το ανοσοποιητικό σύστημα σπεύδει να αντιμετωπίσει την κατάσταση όπως κάνει και στις περιπτώσεις που έχει εισέλθει στο σώμα ένα μικρόβιο. Η οξειδωµένη LDL είναι ικανή να διεγείρει τα ενδοθηλιακά κύτταρα να εκφράσουν φλεγµονώδη µόρια τα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος. Αρχικά, φτάνει στις αρτηρίες μια ομάδα λευκών αιμοσφαιρίων που ονομάζονται μονοκύτταρα τα οποία παράγουν κυτοκίνες, τους αγγελιοφόρους του ανοσοποιητικού συστήματος, και προσελκύουν άλλα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος. Μέσα σε λίγες ώρες ώρες τα μονοκύτταρα μεταμορφώνονται σε μακροφάγα, δημιουργώντας στο εσωτερικό τους κοκκίδια με ένζυμα και άλλες ουσίες που τα βοηθούν να καταπιούν την οξειδωμένη χοληστερόλη που υπάρχει μέσα στις αρτηρίες αλλά και άλλες μορφές της.
Τα σωματίδια LDL και HDL.
Καθώς τα μακροφάγα τρώνε τη χοληστερόλη, αυξάνονται σε όγκο αποκτώντας ένα γελοίο σχήμα και οι γιατροί τα αποκαλούν “αφρώδη κύτταρα”, επειδή φαίνονται φουσκωμένα κάτω από το μικροσκόπιο. Η διαδικασία αυτή όμως δεν βοηθάει γιατί τα μακροφάγα τελικά πεθαίνουν. Σκάνε από το πολύ φαγητό χύνοντας σαν φλεγόμενα καζάνια τη χοληστερόλη και τα άλλα λιπίδια που έχουν καταπιεί στο εσωτερικό της αρτηρίας. Δυστυχώς, το ανοσοποιητικό σύστημα αποτυγχάνει να αφαιρέσει τη χοληστερόλη από τα τοιχώματα των αρτηριών διότι το υλικό αυτό -που μερικές φορές περιέχει και ασβέστιο– δεν υπάρχει τρόπος να απομακρυνθεί. Αν το υλικό χυθεί στο αίμα θα προκληθεί θρόμβωση και το σώμα προσπαθεί να απομονώσει τη φλεγμονή με μια διαδικασία που μοιάζει με τον τρόπο επούλωσης μιας δερματικής πληγής. Όταν π.χ. γδαρθεί το γόνατο, αρχίζει μια εσωτερική θεραπεία στο σημείο του τραύματος με χημικές ουσίες που εκκρίνονται και πολλαπλασιάζουν τα μυϊκά κύτταρα τα οποία αντικαθιστούν το χαμένο δέρμα. Με τον ίδιο τρόπο, μεταναστεύουν λεία μυικά κύτταρα από το εσωτερικό της αρτηρίας και σχηματίζεται μια ινώδης επιφάνεια που σκεπάζει τη φλεγμονή και της κόβει το δρόμο προς το αίμα. Αυτό σταδιακά προκαλεί πάχυνση της αρτηρίας και μείωση του ανοίγματός της. Αν κάποιος τρυπήσει το ινώδες σκέπασμα και την πιέσει με το δάχτυλό του, τα συστατικά της πλάκας θα πεταχτούν έξω σαν οδοντόκρεμα.
Πολλοί ασθενείς ρωτούν για το ποια είναι η διαφορά της αθηροσκλήρωσης από την αρτηριοσκλήρυνση. Αυτό που μπορεί να ειπωθεί είναι η αρτηριοσκλήρυνση υπονοεί απλώς την έλλειψη της ελαστικότητας των αρτηριών λόγω συσσώρευσης ασβεστίου. Στην περίπτωση αυτή δεν έχουμε στένεμα του ανοίγματος των αρτηριών. Η αθηροσκλήρωση επίσης μειώνει την ελαστικότητα των αρτηριών αλλά λόγω της αθηρωματικής πλάκας η οποία δεν αποκλείεται να περιέχει και ασβέστιο.
Συμπτώματα και επιπλοκές
Σχεδόν όλοι οι ενήλικες έχουν μια μικρή ή μεγάλη αθηροσκλήρωση κι αυτό που έχει σημασία είναι να μην σπάσει η αθηρωματική πλάκα. Αλλά όσο πιο πολλά μακροφάγα συνωστίζονται κάτω από την πλάκα τόσο πιο ευαίσθητη γίνεται γιατί εκκρίνουν διάφορα διαβρωτικά ένζυμα. Αν η πλάκα σπάσει, ένας θρόμβος δημιουργείται ο οποίος όταν βρεθεί στην καρδιά σταματάει η παροχή αίματος προς ένα μέρος της κι έτσι έχουμε το καρδιακό έμφραγμα. Αν ο θρόμβος βρεθεί στον εγκέφαλο μπορεί να έχουμε ένα ισχαιμικό εγκεφαλικό που μπορεί να οδηγήσει σε παράλυση ή ακόμα και σε θάνατο.
Πολύς κόσµος νομίζει ότι το έμφραγμα του μυοκαρδίου συμβαίνει ότι αποφραχθεί πλήρως μια καρδιακή αρτηρία. H αλήθεια είναι ότι συνήθως δεν συμβαίνει αυτό διότι παράλληλα µε τη χρόνια στένωση μιας στεφανιαίας αρτηρίας αναπτύσσεται παράπλευρη κυκλοφορία, δηλαδή ένα φυσικό bypass, το οποίο δίνει αίµα στην περιοχή εκείνη του µυοκαρδίου που δεν αιµατώνεται από την αρτηρία που φράχθηκε. Η καρδιακή προσβολή προκύπτει συνήθως μετά από μια ρήξη της αθηρωματικής πλάκας των στεφανιαίων αρτηριών.
Η αθηροσκλήρωση δεν προκαλεί συμπτώματα μέχρι η προσβεβλημένη αρτηρία να στενέψει υπερβολικά ή να δημιουργηθεί θρόμβος. Τα συμπτώματα εξαρτώνται από τη θέση των αρτηριών που έχουν επηρεαστεί από την αθηροσκλήρωση. Οι ασθενείς πρέπει να εντατικοποιούν το καθημερινό βάδισμα, με στόχο να βελτιώσουν την παράπλευρη κυκλοφορία με τη δημιουργία δικτύου από τις μικρές αρτηρίες.
Καρδιά. Εάν οι στεφανιαίες αρτηρίες που τροφοδοτούν την καρδιά επηρεαστούν, το άτομο μπορεί να αναπτύξει πόνο στο στήθος που συνοδεύεται από δύσπνοια και εφίδρωση. Ο πόνος στο στήθος (στηθάγχη) προέρχεται από την ανεπαρκή ροή αίματος στον καρδιακό μυ και συνήθως συμβαίνει μετά από κάποια άσκηση. Η στηθάγχη είναι ένας πόνος σαν βαρύ “πλάκωμα” στη μέση του θώρακα. Αυτοί που θα αναπτύξουν ανθεκτικές αθηρωματικές πλάκες μπορεί στα γεράματά τους να έχουν σταθερή στηθάγχη -δηλαδή προβλέψιμη- αλλά πιθανότατα θα αποφύγουν την καρδιακή προσβολή.
Πιο επικίνδυνη είναι η ασταθής στηθάγχη, αυτή που πηγαινοέρχεται γιατί μπορεί να σημαίνει ότι έχει σχηματιστεί θρόμβος. Αυτή είναι μια επείγουσα κατάσταση που πιθανόν να οδηγήσει σε καρδιακή προσβολή. Να σημειωθεί ότι το 80% των αιφνίδιων θανάτων και εµφραγµάτων οφείλεται σε σπάσιµο των µικρών και ασήµαντων πλακών, που πολλές φορές δεν εκτιµώνται σωστά ούτε µε τη στεφανιογραφία.
Εγκέφαλος. Εάν οι καρωτίδες ή τα αγγεία του εγκεφάλου επηρεαστούν από την αθηροσκλήρωση, τότε η δημιουργία ενός θρόμβου που θα βρεθεί στον εγκέφαλο μπορεί να προκαλέσει μούδιασμα, αδυναμία, απώλεια της ομιλίας, δυσκολία στην κατάποση, τύφλωση, παράλυση ενός μέρους του σώματος ή ακόμη και τον θάνατο.
Οι καρωτίδες είναι οι δύο κύριες αρτηρίες στο λαιμό του ανθρώπου, που μεταφέρουν το αίμα προς τον εγκέφαλο. Οι αρτηρίες αυτές προσβάλλονται όπως όλες οι άλλες από την αθηροσκλήρωση η οποία μπορεί σιγά σιγά να στενεύει το άνοιγμά τους και να τις φράξει τελείως. Μια 100% φραγμένη καρωτίδα μπορεί να μην παρουσιάζει συμπτώματα γιατί σιγά σιγά δημιουργείται παράπλευρη κυκλοφορία. Είναι δυνατόν να παρατηρηθεί με οποιαδήποτε απεικονιστική τεχνική (αγγειογραφία, μαγνητική ή αξονική τομογραφία, υπερηχογράφημα) στένωση από 10% έως 100% σε μια καρωτίδα.
Πόδια. Αν οι αρτηρίες που τροφοδοτούν τα πόδια επηρεαστούν (περιφερική αγγειακή νόσος) από την αθηροσκλήρωση, μπορεί κάποιος να εμφανίζει έντονο πόνο στα πόδια, συνήθως όταν περπατάει ή στέκεται όρθιος για πολλή ώρα. Αν η αθηροσκλήρωση είναι εκτεταμένη, ο πόνος μπορεί να εμφανιστεί και σε κατάσταση ηρεμίας π.χ. το βράδυ. Ο πόνος οφείλεται σε ανεπαρκή οξυγόνωση των μυών λόγω κακής κυκλοφορίας του αίματος. Σε προχωρημένο στάδιο παρατηρείται ελάττωση της αισθητικότητας του ποδιού, οπότε ο ασθενής δεν αντιλαμβάνεται εύκολα το κρύο ή το έγκαυμα (π.χ. από καυτό νερό).
Οι σοβαρότερες επιπλοκές της αθηροσκλήρωσης στα πόδια είναι η οξεία θρόμβωση της αρτηρίας και η γάγγραινα. Στις περιπτώσεις αυτές, εάν δεν γίνει άμεσα επέμβαση αποκατάστασης της κυκλοφορίας, δημιουργείται νέκρωση του ποδιού, με αποτέλεσμα τον ακρωτηριασμό. Η αθηροσκλήρωση των αρτηριών στα πόδια δεν είναι τοπική νόσος, αλλά υποδηλώνει ότι πιθανότατα υπάρχει αθηρωματική προσβολή τόσο των αρτηριών της καρδιάς όσο και του εγκεφάλου.
Διάταση ή ανεύρυσμα αορτής. Η αορτή είναι η μεγαλύτερη αρτηρία του οργανισμού, που παίρνει το αίμα από την καρδιά και με μικρότερες αρτηρίες το κατευθύνει σε όλα τα όργανα του σώματος. Η αρτηρία αυτή έχει διάμετρο 2-3 εκατοστά. Τα τοιχώματά της είναι αρκετά ισχυρά, όμως επειδή με την πάροδο του χρόνου προσβάλλονται από την αθηροσκλήρωση γίνονται πιο αδύναμα και είναι είναι δυνατόν να διαταθούν σε κάποιο σημείο και να προκληθεί ανεύρυσμα. Μπορεί επίσης η αορτή να διαταθεί χωρίς αθηροσκλήρωση, λόγω σπάνιων φλεγμονών (σύφιλη κτλ.), ή από κακή κατασκευή των τοιχωμάτων εκ γενετής (σύνδρομο Marfan).
Νεφρά. Αν επηρεαστούν οι αρτηρίες που τροφοδοτούν τα νεφρά, μπορεί να υπάρχουν συμπτώματα υψηλής πίεσης του αίματος ή να εκδηλώσει νεφρική ανεπάρκεια.
