Η αυτοκτονία είναι ένα τραγικό γεγονός. Κάθε 40 δευτερόλεπτα, ένας άνθρωπος θέτει τέλος στη ζωή του. Σε παγκόσμιο επίπεδο, 9 άνθρωποι ανά 100.000 πέθαναν από αυτοκτονία το 2019, κάτι που αντιπροσωπεύει το 1,5% της συνολικής θνησιμότητας. Σε όλο τον κόσμο ο αριθμός των αυτοκτονιών είναι περίπου 800.000 ετησίως. Αυτό βάζει τις αυτοκτονίες στις 20 κύριες αιτίες θανάτου αλλά σε ορισμένες χώρες είναι πολύ πιο ψηλά. Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί με ακρίβεια ο αριθμός των μη θανατηφόρων προσπαθειών, ωστόσο ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολογίζει ότι για κάθε θάνατο από αυτοκτονία, περίπου 20 άνθρωποι κάνουν μια μη θανατηφόρα απόπειρα.
Υπάρχει μεγάλη διαφορά στα στατιστικά στοιχεία των αυτοκτονιών μεταξύ των χωρών, για παράδειγμα, στην Ευρώπη στην κορυφή βρίσκεται η Ρωσία με 26,5 αυτοκτονίες ανά 100.000 ενώ τα χαμηλότερα ποσοστά είναι στην Ελλάδα (5 ανά 100.000 που είναι από τα χαμηλότερα παγκοσμίως) και στην Ιταλία (5,5 ανά 100.000). Μεταξύ των αναπτυγμένων χωρών, πρωταθλήτρια στις αυτοκτονίες, με 4,5% των συνολικών θανάτων, είναι η Νότια Κορέα. όπου οι κυβερνήσεις προσπαθούν να χαλιναγωγήσουν την “επιδημία” των αυτοκτονιών. Στην Κίνα, καταγράφονται επίσης πολλές αυτοκτονίες, αποτελώντας την πέμπτη κύρια αιτία θανάτου.
Τα ποσοστά αυτοκτονιών είναι υψηλότερα μεταξύ των ηλικιωμένων, ιδιαίτερα άνω των 70 ετών. Αλλά η αυτοκτονία δεν είναι η κύρια αιτία θανάτου σε αυτήν την ηλικιακή ομάδα γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι θα πεθάνουν από άλλες αιτίες όπως ο καρκίνος, τα καρδιαγγειακά ασθένεια και η άνοια. Υπάρχουν εξαιρέσεις σ’ αυτό π.χ. στο Ηνωμένο Βασίλειο τα ποσοστά είναι μεγαλύτερα στους μεσήλικες παρά στους ηλικιωμένους. Αν και οι αυτοκτονίες είναι λίγες στις μικρές ηλικίες αποτελούν τη δεύτερη αιτία θανάτου μεταξύ των των ατόμων ηλικίας 15–29 ετών.
Οι άνδρες έχουν αναγνωριστεί εδώ και καιρό ότι κινδυνεύουν περισσότερο. Στις δυτικές χώρες, οι άνδρες είναι έως και τρεις φορές περισσότερο πιθανό να αυτοκτονήσουν από τις γυναίκες, για παράδειγμα, στις ΗΠΑ το 88% είναι άνδρες και το 22% γυναίκες. Ένας λόγος είναι ότι οι άντρες κάνουν χρήση πιο θανατηφόρων μεθόδων -π.χ. χρησιμοποιούν όπλο- πίνουν περισσότερο και επηρεάζονται πιο πολύ από ένα διαζύγιο ή χωρισμό. Από την άλλη πλευρά οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να κάνουν πολλαπλές απόπειρες αυτοκτονίας. Τα τελευταία χρόνια, τα ποσοστά αυτοκτονιών των νέων έχουν αυξηθεί, ιδιαίτερα στις νεαρές γυναίκες και μέρος της εξήγησης είναι ότι περισσότερες γυναίκες έχουν στραφεί σε πιο θανατηφόρες μεθόδους αυτοκτονίας. Στην Ελλάδα καταγράφηκαν περί τις 530 αυτοκτονίες το 2022 -αυξήθηκαν μετά το 2010 λόγω του οικονομικού αδιεξόδου- εκ των οποίων το 82% ήταν άνδρες και το 15% γυναίκες.
Παγκοσμίως, καταγράφονται 6,3 θάνατοι ανά 100,000 γυναίκες και 13,9 ανά 100,000 άνδρες, αλλά στην ανατολική Ευρώπη οι αυτοκτονίες των ανδρών είναι έξι φορές υψηλότερες ενώ υπάρχουν πολύ μικρές διαφορές στην Κίνα και την Ινδία. Μάλιστα στην Κίνα οι περισσότερες αυτοκτονίες είναι από γυναίκες. Η οικονομική άνθηση της Κίνας οδήγησε σε μεγαλύτερη ανεξαρτησία για τις γυναίκες, οι οποίες μπορούν να πάρουν διαζύγιο ως μέσο αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας. Ωστόσο, το διαζύγιο σημαίνει ότι πρέπει να εργάζονται πολλές ώρες και συχνά μεγαλώνουν τα παιδιά τους, χωρίς οικογενειακή υποστήριξη, κάτι που αποτελούσε παράδοση στο παρελθόν.
Τις τελευταίες δεκαετίες τα ποσοστά αυτοκτονιών έχουν αυξηθεί εντυπωσιακά στις ΗΠΑ, αλλά μειώθηκαν σε άλλες χώρες, όπως στη Δυτική Ευρώπη αλλά και παγκοσμίως. Το 1999, το ποσοστό στις ΗΠΑ ήταν περίπου 10 αυτοκτονίες ανά 100.000 άτομα, ενώ το 2017 ήταν λίγο πάνω από 14 ανά 100.000, μια αύξηση 40% σε 18 χρόνια. Και το πρόβλημα δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο σε όλη τη χώρα. Η αύξηση ήταν ιδιαίτερα σοβαρή στις αγροτικές περιοχές. Το 2017, η αυτοκτονία ήταν 10η κύρια αιτία θανάτου στις ΗΠΑ, στοιχίζοντας τη ζωή σε περισσότερους από 47.000 ανθρώπους. Για τη σύγκριση ο αριθμός των νεκρών σε τροχαία ατυχήματα ήταν περίπου 38.000 και από ανθρωποκτονία ήταν περίπου 18.000. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος αυτοκτονίας στις ΗΠΑ είναι για τους φυλακισμένους, με 50 θανάτους ανά 100.000 κρατούμενους -σύμφωνα με στοιχεία του 2014 372 κρατούμενοι αυτοκτόνησαν στις φυλακές.
Παγκοσμίως, από το 1990, αν και οι απόλυτοι αριθμοί θανάτων από αυτοκτονίες έχουν αυξηθεί (κατά περίπου 7% εκατό κατά τη διάρκεια των 27 ετών που μελετήθηκαν, έως το 2016), το ποσοστό έχει μειωθεί κατά περίπου 33%. Αυτή η μείωση ήταν χαμηλότερη στους άνδρες σε σύγκριση με τις γυναίκες και οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε μειώσεις που καταγράφηκαν στην Κίνα και σε χαμηλότερο βαθμό στην Ινδία.
Το ότι τα ποσοστά μπορεί να αλλάζουν από τη μια δεκαετία στην άλλη και να διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ των περιοχών, υποδηλώνει ότι η αυτοκτονία διαμορφώνεται, κατά μεγάλο βαθμό από τις κοινωνικές συνθήκες. Ωστόσο οι αναλύσεις δείχνουν ότι σε μεγάλο βαθμό υπάρχει και κάποια ψυχική διαταραχή. Αν και συχνά αναφέρεται στην ερευνητική βιβλιογραφία ότι το 90% όσων αυτοκτονούν είναι καταθλιπτικοί ή ψυχικά άρρωστοι, αυτό το στατιστικό στοιχείο μπορεί να είναι μια υπερεκτίμηση. Πράγματι, ορισμένοι έχουν αμφισβήτησε αυτή την “καθιερωμένη αλήθεια”, ωστόσο οι περισσότεροι άνθρωποι συμφωνούν ότι η αυτοκτονία συνήθως συμβαίνει στο πλαίσιο μιας ψυχικής ασθένειας.
Οι ψυχικές ασθένειες που συνδέονται συχνότερα με αυτοκτονία είναι η μείζονα καταθλιπτική διαταραχή, η σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή και οι διαταραχές χρήσης ουσιών. Πολλοί άνθρωποι που σκέφτονται τον θάνατο τους έχουν συχνά περάσει από μακρές περιόδους έντονου πόνου και εσωτερικής αγωνίας. Μπορεί να έχουν βιώσει μια σειρά από ανεπιθύμητα συμβάντα στη ζωή τους. Για παράδειγμα, ο κίνδυνος αυτοκτονίας είναι μεγαλύτερος μεταξύ των αυτιστικών ατόμων χωρίς διανοητική αναπηρία -οι αυτιστικές γυναίκες έχουν 13 φορές περισσότερες πιθανότητες να αυτοκτονήσουν από τις γυναίκες που δεν είναι αυτιστικές. Ωστόσο, η ψυχική ασθένεια δεν είναι ούτε προϋπόθεση ούτε επαρκής αιτία για αυτοκτονία. Για παράδειγμα, στην Ασία η σχέση μεταξύ αυτοκτονίας και ψυχικής ασθένειας είναι πολύ πιο αδύναμη από αυτό που αναφέρεται στις δυτικές χώρες. Υπολογίζεται ότι μόνο το 35-40% όσων πέθαναν από αυτοκτονία στην Ινδία και την Κίνα είχαν έχει διαγνωστεί με κατάθλιψη πριν από το θάνατό τους.
Να σημειωθεί ότι η αυτοκτονία συμβαίνει συχνά στο πλαίσιο της κοινωνικής μειονεξίας, πριν από μια ξαφνική απώλεια, την εμπειρία ενός αγχωτικού γεγονότος ή μπορεί να είναι μια παρορμητική πράξη. Ακριβώς γι’ αυτό συχνά δεν υπάρχουν προειδοποιητικά σημάδια. Όταν τα αγαπημένα πρόσωπα που πενθούν έρχονται σε επαφή, θέλουν να μάθουν το γιατί. Γιατί το αγαπημένο τους πρόσωπο αυτοκτόνησε; Γιατί δεν το είδαν να έρχεται και γιατί δεν μπόρεσαν να το αποτρέψουν. Το ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν υπάρχουν προειδοποιητικά σημάδια μπορεί να εξηγείται από το ότι πολλοί άνθρωποι στην πραγματικότητα δεν ήθελαν να πεθάνουν, όπως αποκαλύπτουν ορισμένες αναφορές μεταξύ αυτών που επέζησαν. Σε ορισμένες περιπτώσεις θέλουν να τελειώσει ο αφόρητος ψυχολογικός πόνος παρά να σταματήσουν να ζουν. Ενώ μπορεί οι σκέψεις αυτοκτονίας να ξανάρχονται σε μερικούς ανθρώπους που έκαναν απόπειρα, η συντριπτική πλειοψηφία θα αναρρώσει πλήρως, και δεν θα επιχειρήσει να αυτοκτονήσει ξανά.
Τα ποσοστά αυτοκτονιών στις ΗΠΑ από το 1981 έως και το 2017.
Σύμφωνα με μια θεωρία, οι άνθρωποι που αυτοκτονούν θέλουν να ξεφύγουν από κάτι -από μια εσωτερική παγίδευση αρνητικών σκέψεων για τους ίδιους και το μέλλον τους- αλλά δεν βρίσκουν λύση, έτσι ο μόνος τρόπος να αποδράσουν είναι να θέσουν τέλος στη ζωή τους. Κάποιοι έχουν αυτοκτονήσει για να ξεφύγουν από τον ίδιο τους τον εαυτό, επειδή, για παράδειγμα, δεν μπόρεσαν να αποδεχτούν την πραγματική τους σεξουαλική ταυτότητα σε ένα περιβάλλον που δεν την έκανε αποδεκτή. Έχει επίσης ενδιαφέρον η εκτίμηση ότι το 25% των ατόμων με επεισοδιακή διαταραχή υπερφαγίας έχει κάνει απόπειρα αυτοκτονίας. Η παγίδευση σε αρνητικές σκέψεις μπορεί να δημιουργήσει μια τάση για κατανάλωση αλκοόλ και αυτό θολώνει την καθαρή σκέψη -κάτι που επίσης δείχνει ότι ο θάνατος μπορεί να μην είναι η πραγματική επιθυμία αυτού που αυτοκτονεί. Ο αυτοκτονικός ιδεασμός είναι πιο πιθανό να εμφανιστεί εάν αισθάνεστε ηττημένοι ή ταπεινωμένοι και, κυρίως, ότι δεν μπορείτε να ξεφύγετε από αυτά τα συναισθήματα.
Έτσι, παρότι η αυτοκτονία θεωρείται συχνά ως το αποτέλεσμα μιας μακράς μάχης με την κατάθλιψη, η αιτία μπορεί να είναι η απελπισία. Από τον Κάτωνα μέχρι τον Χίτλερ, πολλές διάσημες προσωπικότητες της ιστορίας αυτοκτόνησαν ύστερα από ξαφνικές ανατροπές, όπως στρατιωτικές ήττες. Η φήμη και το καλό όνομα είναι εξαιρετικά σημαντικά για τους περισσότερους ανθρώπους, επομένως κάθε είδους ντροπή και ταπείνωση μπορεί να προκαλέσει αυτοκτονία. Για παράδειγμα, στη Νότια Κορέα, ένας πρώην πρόεδρος αυτοκτόνησε μετά από έρευνα για διαφθορά το 2009 -η Νότια Κορέα έχει πολλές αυτοκτονίες κυρίως ηλικιωμένων και πιστεύεται ότι αυτοκτονούν διότι δεν θέλουν να είναι βάρος για την οικογένειά τους. Η ανάπτυξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει κάνει τους ανθρώπους ευάλωτους στη δημόσια ντροπή σε μαζική κλίμακα. Έτσι δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η ντροπή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχει προκαλέσει επίσης αυτοκτονίες. Μερικές φορές ορισμένες αυτοκτονίες γίνονται για “λόγους τιμής”, αλλά άλλοι μπορούν να τις θεωρήσουν για λόγους “διαφυγής” ή “δειλίας”.
Η ντροπή και η ταπείνωση συνδέονται επίσης με την απώλεια πλούτου, το μειωμένο εισόδημα, τα αυξανόμενα χρέη και άλλες οικονομικές καταστροφές. Όλα αυτά μπορούν να προκαλέσουν αυτοκτονία και εξηγούν εν μέρει γιατί οι άνδρες είναι τα πιο πιθανά θύματα. Πολυάριθμες μελέτες τεκμηριώνουν ότι οι άνεργοι έχουν υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών από τους εργαζόμενους. Άλλες μελέτες δείχνουν ότι τα ποσοστά αυξάνονται κατά τη διάρκεια μιας οικονομικής κρίσης. Την περίοδο 2008-2009 όταν υπήρξε οικονομική κρίση που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ και μεταδόθηκε στην Ευρώπη και σε άλλες χώρες υπήρξαν 6.566 επιπλέον αυτοκτονίες σε ένα σύνολο 36 χωρών, και ενδεχομένως να σχετίζονται με την πτώση των αξιών των μετοχών. Ωστόσο, αν και η αυτοκτονία είναι τρεις φορές πιο πιθανή μεταξύ εκείνων που ανήκουν στην κατώτερη κοινωνική τάξη, δεν πρόκειται για ταξικό φαινόμενο.
Οι άνθρωποι μπορούν να αυτοκτονήσουν επίσης λόγω απώλειας των κοινωνικών δεσμών. Η απομόνωση και η μοναξιά είναι μια αναγνωρισμένη ανησυχία για τη δημόσια υγεία και μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο αυτοκτονίας για άτομα με και χωρίς διαταραχές ψυχικής υγείας. Τα θύματα είναι πιο πιθανό από άλλα να ζουν μόνα τους, τείνουν να έχουν λιγότερους φίλους και να συμμετέχουν λιγότερο σε ομάδες. Αντίθετα, ο γάμος, η γονεϊκότητα και άλλες πηγές κοινωνικής ένταξης παρέχουν προστατευτικό αποτέλεσμα. Εάν η έλλειψη κοινωνικών δεσμών είναι κάτι κακό, το ξαφνικό σοκ μια απώλειας είναι χειρότερο. Οι χωρισμοί και τα διαζύγια είναι μια κοινή αιτία αυτοκτονίας: Μια μελέτη σε περισσότερους από 400.000 Αμερικανούς διαπίστωσε ότι το διαζύγιο υπερδιπλασίαζε τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Πιστεύεται ότι η λιγότερη κοινωνική επαφή έχει ισχυρότερη επιρροή στην ευημερία των γυναικών και ότι οι γυναίκες επηρεάστηκαν περισσότερο από την πανδημία της νόσου Covid-19, αλλά οι άνδρες επηρεάζονται περισσότερο από ένα διαζύγιο.
Υπάρχουν και οι αυτοκτονίες ως αντίδραση σε κοινωνικές συγκρούσεις. Ανάλογα με τη φύση της σύγκρουσης, η αυτοκτονία μπορεί να είναι ένα είδος διαμαρτυρίας. Για παράδειγμα, εκατοντάδες Θιβετιανοί, έχουν θέσει τέλος στη ζωή τους ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την κινεζική κυριαρχία. Σε μέρη όπως το Ιράν και το Αφγανιστάν, μεγάλος αριθμός γυναικών καίγονται για να διαμαρτυρηθούν και να ξεφύγουν από την ενδοοικογενειακή κακοποίηση. Σε άλλες περιπτώσεις, η αυτοκτονία μπορεί να είναι μια απάντηση στον εκφοβισμό και την κακοποίηση από ένα ή περισσότερα άτομα.
Μερικές φορές οι άνθρωποι αυτοκτονούν για να προκαλέσουν ενοχές σε κάποιον που τους έχει πληγώσει. Η αυτοκτονική συμπεριφορά μπορεί να υποκινείται από την αναζήτηση προσοχής και πράγματι ορισμένα παιδιά αναφέρουν στους γονείς ότι θέλουν να αυτοκτονήσουν για να προκαλέσουν το ενδιαφέρον τους -αν και οι αυτοκτονίες αρχίζουν μετά την εφηβεία και δεν συμβαίνουν στα μικρά παιδιά.
Υπάρχουν ενδείξεις ότι ένας σημαντικός λόγος των αυτοκτονιών είναι η κατανάλωση ορισμένων ουσιών. Σε μια έρευνα για τις αυτοκτονίες στις ΗΠΑ το 2015, 13.317 άτομα υποβλήθηκαν σε τοξικολογικές εξετάσεις. Από αυτήν την ομάδα, το 74,4% ήταν θετικό για μία ή περισσότερες ουσίες. Οι βασικές ουσίες ήταν: αντικαταθλιπτικά, αλκοόλ, βενζοδιαζεπίνες, οπιοειδή, μαριχουάνα, αμφεταμίνες και κοκαΐνη.
Στοιχεία από έρευνα που διεξήχθη τις τελευταίες δύο δεκαετίες δείχνουν ότι η αυτοκτονία δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα των παραπάνω παραγόντων. Η ευπάθεια στην αυτοκτονία μπορεί να συσσωρευτεί κατά τη διάρκεια της ζωής. Μπορεί να ξεκινήσει με γεγονότα που συμβαίνουν νωρίς στη ζωή, στην περιγεννητική περίοδο και στη βρεφική ηλικία, που έχουν μακροχρόνιες επιρροές στην αυτοκτονία στην ενήλικη ζωή. Στη δεκαετία του 1990, ο Βρετανός επιδημιολόγος Ντέιβιντ Μπάρκερ παρατήρησε ότι τα παιδιά που γεννήθηκαν με χαμηλό βάρος γέννησης (λιγότερο από 2,5 κιλά) ή πρόωρα (πριν από 37 εβδομάδες) είχαν περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν χρόνιες παθήσεις όπως καρδιαγγειακές ή μεταβολικές παθήσεις ως ενήλικες. Αυτές οι παρατηρήσεις χρησίμευσαν ως το θεμέλιο της αναπτυξιακής προέλευσης της υπόθεσης για την υγεία και τις ασθένειες (DOHaD: developmental origins of health and diseases).
H υπόθεση αυτή έχει αυξήσει το επιστημονικό ενδιαφέρον για την κατανόηση του πώς τα γεγονότα της πρώιμης ζωής επηρεάζουν τον κίνδυνο άλλων προβλημάτων υγείας, συμπεριλαμβανομένης της αυτοκτονίας. Μια θεωρία εμπλέκει την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Όταν το έμβρυο εκτίθεται σε αντιξοότητες, αντιδρά με προσαρμογές για να επιβιώσει σε ένα σκληρό περιβάλλον στη μήτρα. Αυτές οι προσαρμογές μπορεί να οδηγήσουν σε βλάβες στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, οι οποίες με τη σειρά τους συνδέονται με μειωμένες γνωστικές δεξιότητες που μπορεί να μειώσουν την ικανότητα ενός ατόμου να αντιμετωπίσει αγχωτικά γεγονότα αργότερα στη ζωή του. Η ικανότητα αντιμετώπισης του στρες της ζωής, γνωστή και ως ανθεκτικότητα, είναι ένας βασικός προστατευτικός παράγοντας για την αυτοκτονία και τα προβλήματα ψυχικής υγείας γενικότερα. Τελικά, ενώ ένα μέρος της ευπάθειας στην αυτοκτονία μπορεί να είναι κληρονομική, η ίδια η αυτοκτονία δεν είναι.
