Για τους περισσότερους χριστιανούς είναι η σημαντικότερη γιορτή, για την εκκλησία ο θεμέλιος λίθος της πίστης στην αιώνια ζωή, για τους ερευνητές η βάση γύρω από την οποία πλέκονται όλες οι γιορτές του χρόνου. Γεγονός πάντως είναι ότι το Πάσχα, η Λαμπρή κατά το ελληνικότερο, είναι η πιο ελπιδοφόρα ημέρα του χρόνου. Ίσως γι’ αυτό και φέτος, που τα πράγματα δεν είναι και τόσο ευοίωνα για τη χώρα, να αποκτά και περισσότερο νόημα ο εορτασμός του. “Ο κύκλος του Πάσχα καλύπτει όλο το έτος και τις γιορτές. Με αφετηρία την ημερομηνία της Ανάστασης του Χριστού, η οποία προσδιορίζεται την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, μπορεί να καλύψει κατά κάποιο τρόπο όλο το έτος”, δήλωσε ο κ. Ευάγγελος Καραμανές, ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
Και εξηγεί τον λόγο: “Επτά βδομάδες νωρίτερα έχουμε τη Σαρακοστή, την περίοδο νηστείας και προετοιμασίας που αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα και διαρκεί μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα. Επτά βδομάδες μετά το Πάσχα έχουμε την Πεντηκοστή, τη γενέθλια ημέρα της χριστιανικής εκκλησίας. Αμέσως μετά, την πρώτη Κυριακή έχουμε τη γιορτή των Αγίων Πάντων και 34 Κυριακές μετά κάποιο συγκεκριμένο γεγονός από τη ζωή του Χριστού”.
Γύρω από αυτό το εορτολόγιο πλέκονται τα έθιμα και οι πρακτικές, πολλές από τις οποίες έχουν τις ρίζες τους σε προχριστιανικά έθιμα και λαϊκά δρώμενα. Πρόκειται για έθιμα με χαρακτήρα λατρευτικό, εξαγνιστικό αλλά και αποτρεπτικό του κακού, που απειλεί τη βλάστηση και την παραγωγή. Τέτοια είναι τα λαϊκά δρώμενα αναπαράστασης θανάτου και ανάστασης, όπως ο Ζαφείρης στην Ήπειρο, οι Κήποι του Άδωνη, οι τελετουργικοί χοροί του Πάσχα και του Αγίου Γεωργίου, οι Κούνιες κ.α.
Λαζαρίτικα και Κήποι του Άδωνη
Πλησιάζοντας χρονικά το Πάσχα έχουμε το τριήμερο του Λαζάρου και των Βαΐων, που προετοιμάζει για το Πάθος του Χριστού, την Κάθοδο στον Άδη αλλά και την εκ νεκρών Ανάσταση. Παιδιά με στολισμένα καλαθάκια γυρνάνε στα σπίτια και τραγουδάνε τα λαζαρίτικα άσματα, όπως αυτό που λέει: “Ήρθε ο Λάζαρος ήρθαν τα βάγια, ήρθε η Κυριακή που τρώνε τα ψάρια”. Τραγούδια που αναφέρονται σε μια Ανάσταση, προαναγγέλλοντας αυτό που πρόκειται να συμβεί. Στην Κύπρο, επίσης, γίνεται η αναπαράσταση της νεκρανάστασης του Λαζάρου.
“Πρόκειται για προχριστιανικά έθιμα;”, ρωτήσαμε τον ερευνητή του Κέντρου Λαογραφίας. “Τα έθιμα αυτά αφορούν ένα νέο εορτολόγιο”, μας απάντησε, “αλλά γνωρίζουμε ότι υπήρχαν πρακτικές σε προχριστιανικά χρόνια με το σχήμα του θανάτου και της ανάστασης. Όπως η λατρεία του Άδωνη και οι τελετές προς τιμήν του, τα Αδώνια”.
Ο Άδωνης ήταν ο όμορφος νέος που αγάπησε η Αφροδίτη και η Περσεφόνη. Τον διεκδίκησαν και οι δύο, αλλά τον κέρδισε η Αφροδίτη κατά το περισσότερο, αφού η Περσεφόνη τον απέκτησε μόνο για το ένα τρίτο του χρόνου. Τα “Αδώνια” ήταν γιορτή αφιερωμένη στον Άδωνη, που γινόταν κάθε άνοιξη ή καλοκαίρι. Κατά τη διάρκειά της, γυναίκες πενθηφορεμένες, τοποθετούσαν πάνω σε νεκρικό κρεβάτι ομοιώματα του θεού, περιβαλλόμενα από άνθη, κλαδιά, καρπούς, λιβάνια και θυμιάματα. Την ίδια στιγμή φύτευαν μέσα σε γλάστρες σπόρους από φυτά που αναπτύσσονταν και μαραίνονταν γρήγορα, όπως οι φακές.
Μόλις έβγαιναν τα φυτά τα ανέβαζαν στις στέγες των σπιτιών, φτιάχνοντας τους “Κήπους του Άδωνη”. Στη συνέχεια, μοιρολογώντας, περιέφεραν τα ομοιώματα στους δρόμους, τα οποία έριχναν, μαζί με τους “Κήπους”, σε πηγές ή ποτάμια. Την επόμενη μέρα γιόρταζαν την ανάσταση του θεού.
“Πρόκειται για ένα σχήμα με πολύ μακρά παρουσία, όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Οι φακές των ‘Κήπων του Άδωνη’, που τοποθετούνταν δίπλα σε εικονίσματα, αλλά και στο κατώφλι της εξώπορτας του σπιτιού, είναι ένα έθιμο που διατηρείται ακόμα και σήμερα τη Μεγάλη Βδομάδα στην Ελλάδα, κυρίως στη Μακεδονία”, δήλωσε ο κ. Καραμανές.
Έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας
Όσο πλησιάζουμε στη Μεγάλη Εβδομάδα, η νηστεία εντείνεται. Συχνά, τις τρεις πρώτες μέρες οι πιστοί δεν κατανάλωναν ούτε νερό και λάδι, ενώ τη Μεγάλη Παρασκευή μπορεί να μη έτρωγαν και τίποτα. Από τη Μεγάλη Τετάρτη αρχίζουν να γίνονται πιο έντονα τα νεοελληνικά έθιμα, όπως το έθιμο του Ευχελαίου.
“Στην Αθήνα κυρίως, αλλά και αλλού, υπήρχε το έθιμο της ανανέωσης της ζύμης του ψωμιού”, μας πληροφορεί ο κ. Καραμανές. Και συμπληρώνει: “Πίστευαν ότι το ψωμί χάνει τη δύναμή του και χρειάζεται ανανέωση. Έτσι, εκτός από το Ευχέλαιο στην Εκκλησία, ο παπάς ευλογούσε τη νέα ζύμη για να αποκτήσει καινούργια δύναμη. Υπάρχει μια σκέψη μαγική στην ουσία”.
Και μας εξηγεί τον λόγο. “Σύμφωνα με το έθιμο, στην Αθήνα κυρίως, η διακόνισσα πήγαινε από σπίτι σε σπίτι, μάζευε το αλεύρι, το ζύμωνε χωρίς προζύμι και στη συνέχεια ο παπάς ακούμπαγε πάνω τον σταυρό με το τίμιο ξύλο και το ζυμάρι ανέβαινε. Ήταν μια έναρξη, μια απαρχή. Και σε άλλες περιοχές καταγράφεται ανάλογη συνήθεια. Στην Κρήτη αυτό γινόταν τη Μεγάλη Παρασκευή. Όταν ο παπάς διάβαζε το πρώτο ευαγγέλιο, λέγανε ότι ‘καινουργιώνεται το προζύμι’. Με αυτό ζύμωναν επίσης τα κουλούρια του Πάσχα, άλλο ένα έθιμο το οποίο αρχίζει τη Μεγάλη Πέμπτη, που έχουμε πιο πλούσια εθιμολογία”, μας εξηγεί.
Κι ερχόμαστε στην Κοκκινοπέμπτη που βάφουν τα αυγά. Το αυγό, σύμβολο όχι μόνο χριστιανικό αλλά και παγκόσμιο, συμβολίζει την αναγέννηση της ζωής. Γύρω από αυτό πλέκονται πολλές πρακτικές και δοξασίες. Για παράδειγμα, το πρώτο αυγό, που πρόσεχαν να είναι από μαύρη κότα, το έβαζαν στο εικονοστάσι, όπου παρέμενε όλο το έτος ή ακόμα και για επτά χρόνια. Ο κρόκος του, που γινόταν σκληρός σαν κεχριμπάρι, αποκτούσε ιδιότητες φυλακτού για τις έγκυες γυναίκες ώστε να μην αποβάλλουν, γι’ αυτό λεγόταν “κρατητήρας”.
Πολλές φορές τα κόκκινα αυγά της Μεγάλης Πέμπτης πίστευαν ότι έχουν ιδιαίτερη δύναμη γι’ αυτό έβαζαν τα τσόφλια τους στους κήπους, στα δέντρα και στα χωράφια για να βοηθήσουν την ανάπτυξή τους. Ή έθαβαν το πρώτο αυγό στην πρώτη αυλακιά όταν άρχιζαν να σπέρνουν. Το κόκκινο χρώμα προερχόταν από φυτικές μπογιές, όπως φύλλα από κρεμμύδια ή θάμνους σαν το ριζάρι. Κατόπιν τα κεντούσαν ή τα ζωγράφιζαν με φύλλα, ζυμάρι ή λιωμένο κερί.
“Το κόκκινο χρώμα παραπέμπει και στο αίμα του Χριστού, αλλά και στη χαρά της Ανάστασης. Επίσης, πίστευαν ότι είναι αποτρεπτικό του κακού. Γι’ αυτό σε πολλές περιοχές κρεμούν κόκκινα υφάσματα στα μπαλκόνια”, μας δηλώνει ο ερευνητής του Κέντρου Λαογραφίας.
Τη Μεγάλη Πέμπτη ζυμώνουν επίσης τα ψωμιά της Λαμπρής και τα κουλουράκια, τις κουτσούνες, που τις πλάθουν με λάδι, αμύγδαλο, γλυκάνισο και άλλα υλικά, ενώ οι νονοί στέλνουν τις λαμπάδες στους βαπτιστικούς. Και φυσικά το βράδυ στολίζουν τον Επιτάφιο με λουλούδια, γίνεται το μοιρολόι της Παναγιάς και συχνά ανάβουν φωτιές, κυρίως στη νότια Ελλάδα και τη Ρόδο.
Επιτάφιος και Ανάσταση
Η Μεγάλη Παρασκευή ήταν ημέρα απόλυτης αργίας, κατά τη διάρκεια της οποίας δεν γινόταν καμιά εργασία, εντός και εκτός σπιτιού. Σε ορισμένες περιοχές, όπως στην Κορώνη, συνέπασχαν με τον Χριστό πίνοντας τρεις γουλιές ξύδι. Σε άλλες, όπως στην Κρήτη και τη Λέσβο, άναβαν φωτιές, καίγοντας ομοιώματα του Ιούδα, έθιμο που διατηρείται ακόμα και σήμερα. Όπως για παράδειγμα στην Αμοργό, όπου το κάψιμο του Ιούδα συμβαίνει μετά το Πάσχα.
Το Μεγάλο Σάββατο στολίζουν τον ναό με κλαδιά και φύλλα δάφνης, ενώ σε πολλά μέρη το μεσημέρι έχουμε την πρώτη Ανάσταση. Με το “Ανάστα ο Θεός” σκορπιούνται τα δαφνόφυλλα, ενώ βαράνε οι καμπάνες, οι πιστοί χτυπούν τα πόδια τους στο στασίδι, πυροβολούν, γενικά κάνουν θόρυβο για να διώξουν τον θάνατο.
Θόρυβος με βαρελότα και καμπάνες γίνεται και το βράδυ της Ανάστασης, μετά το “Χριστός Ανέστη”, οπότε τσουγκρίζουν τα αυγά, ενώ σε διάφορα μέρη της Ελλάδας σπάνε τσουκάλια. Για παράδειγμα, στη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα ρίχνουν αγγεία από τα παράθυρα. Στην Κέρκυρα, επίσης, γεμίζουν ένα δοχείο με νερό, το στολίζουν με πρασινάδες και λουλούδια και ζητούν από τους περαστικούς να ρίξουν μέσα ένα νόμισμα.
“Μετά την Ανάσταση έχουμε το έθιμο της μαγειρίτσας ή του τσορβά, όπως το λένε σε πολλά μέρη. Είναι ένα πιάτο που έχει ενδιαφέρον και από διατροφολογική άποψη”, μας λέει ο κ. Καραμανές. Με χορταρικά φτιαγμένο, ο τσορβάς, ήταν ό,τι έπρεπε για το στομάχι, που είχε να δεχτεί τροφή ζωικής προέλευσης πολύ καιρό. Στην Αμοργό μάλιστα αντί για μαγειρίτσα έτρωγαν πατσά, αυγά και μυζήθρα.
Το Πάσχα
Το Πάσχα έχουμε το σούβλισμα -ή το ψήσιμο- του αρνιού ή κατσικιού, που διαλεγόταν από τα οικόσιτα. Σε πολλές περιοχές, πριν σφάξουν το ζώο, το τιμούσαν ιδιαίτερα, στολίζοντάς το με κόκκινη κορδέλα ή βάφοντάς το με κόκκινη μπογιά από τα αυγά.
“Στο παραδοσιακό πλαίσιο είχαν πολύ μεγαλύτερο σεβασμό προς τα ζώα και προς τη φύση, από ό,τι σήμερα. Και παρόλο που τα έσφαζαν, το έκαναν με τελετουργικό τρόπο. Επίσης, η κατανάλωση κρέατος, σε αντίθεση με τώρα, ήταν σπάνια. Η κρεατοφαγία γινόταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Ο χαρακτηριστικός οβελίας, αυτό που έχει ταυτιστεί τα σύγχρονα χρόνια με το Πάσχα, κυρίως μέσω των ΜΜΕ, δεν επικρατούσε σε όλη τη χώρα. Ήταν χαρακτηριστικό κυρίως της ηπειρωτικής Ελλάδας. Σε άλλες περιοχές, στο Αιγαίο ή τη Μικρά Ασία, το κρέας το έκαναν ψητό. Ακόμα έτσι γίνεται”, μας ενημέρωσε ο ερευνητής.
Την ημέρα του Πάσχα έχουμε τη Δεύτερη Ανάσταση, την αγάπη ή διπλανάσταση, όπως λεγόταν, που γινόταν το απομεσήμερο της Κυριακής. Παλιότερα, τότε γινόταν και η ευλόγηση του νωπού τυριού και γενικά των γαλακτοκομικών προϊόντων. Στη συνέχεια ακολουθούσαν τελετουργικοί χοροί γύρω από την εκκλησία, με τον ιερέα να ανοίγει τον χορό, ενώ επισκέπτονταν και το νεκροταφείο, όπου χόρευαν γύρω από τους τάφους.
Άλλη σημαντική εκδήλωση ήταν τα παιχνίδια και τα αγωνίσματα, όπως το πήδημα, το τρέξιμο, το λιθάρι κ.α. Χαρακτηριστικές ήταν επίσης οι κούνιες, που έστηναν με σκοινί στην ύπαιθρο και στις οποίες κουνιόνταν όλοι, μια πρακτική για να απομακρύνονται τις αρρώστιες. Για τον ίδιο λόγο ζυγίζονταν και σε ζυγαριές. “Έκαναν δηλαδή κατά κάποιο τρόπο έναν έλεγχο της υγείας τους”, κατέληξε ο συνομιλητής μας.
Έκθεση “Διακοσμημένα Αβγά απ’ όλο τον Κόσμο”
Το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών πραγματοποιεί από τις 17 Απριλίου έως τις 31 Μαΐου την έκθεση “Διακοσμημένα Αβγά απ’ όλο τον Κόσμο”, από τη Συλλογή του Νίκου Παπαγεωργίου.
Τα εγκαίνια θα γίνουν την Κυριακή 17 Απριλίου, ώρα 12.00, στο Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης του Δήμου Αθηναίων (Σπίτι της Αγγελικής Χατζημιχάλη), οδός Αγγελικής Χατζημιχάλη 6, Πλάκα.
