Στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ανάμεσα στα επιβλητικά δημόσια κτίρια και ιερά, που μαρτυρούν την έντονη διοικητική, πολιτική, εμπορική, πολιτιστική και θρησκευτική δραστηριότητα, έχουν εντοπιστεί τα κατάλοιπα συναγωγής, που χρονολογείται τον 3ο- 4ο αιώνα μΧ και υπογραμμίζει τη μακραίωνη παρουσία των Εβραίων στην πόλη.
Η ταύτιση του κτιρίου που εντοπίστηκε στην αρχαία Αγορά της Αθήνας με συναγωγή από τον αρχαιολόγο Όμηρο Τόμσον της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών της Αθήνας βασίστηκε σε αρχαιολογικά ευρήματα, όπως ένα μικρό μαρμάρινο πλακίδιο, το οποίο έφερε μία επτάφωτη λυχνία (μενορά), ένα κλαδί φοινικιάς (λουλάβ) και πιθανότατα ένα κέρας κριαριού (σοφάρ) στη μία πλευρά και την αρχιτεκτονική ομοιότητα του κτιρίου με τη συναγωγή των Σάρδεων της Μικράς Ασίας.
Η ύπαρξη της συναγωγής μαρτυρά την ύπαρξη Εβραίων στην Αθήνα αυτή την εποχή, αν και οι γνώσεις για την εβραϊκή παρουσία στην πόλη κατά την Αρχαιότητα είναι περιορισμένες.
Η πρώτη μαρτυρία περί εγκαταστάσεως Εβραίων στην Ελλάδα βρίσκεται σε επιγραφή του 3ου πΧ αιώνα, που κάνει λόγο για κάποιον Εβραίο από τη Βοιωτία, με το όνομα Μόσχος Μοσχίωνος. Η επιγραφή βρέθηκε στον Ωρωπό και χρονολογείται μεταξύ του 300-250 πΧ.
Συγκεκριμένα στοιχεία για την ύπαρξη κάποιας εβραϊκής κοινότητας στην Αθήνα υπάρχουν μόνο από τις αρχές του 1ου αιώνα μΧ. Ο Αγρίππας ο Α΄ σε επιστολή του προς τον Γάιο Καλλιγούλα αναφέρει την Αττική σαν μία από τις περιοχές που κατοικούν Εβραίοι. Επίσης ο Παύλος επισκέφθηκε μία συναγωγή στην Αθήνα και συνάντησε εκεί Εβραίους και άλλους που τιμούσαν την Ιουδαϊκή θρησκεία.
Από το τέλος του 14ου αιώνα, Εβραίοι πρόσφυγες από την Ισπανία και τη Πορτογαλία εγκαταστάθηκαν στην ελληνική χερσόνησο και τα γειτονικά νησιά. Κυρίως στη Θεσσαλονίκη, αλλά και σε πόλεις όπως τα Τρίκαλα, η Λάρισα και ο Βόλος, οι Εβραίοι γνωστοί ως Σεφαραδίμ εισήγαγαν τη γλώσσα τους (τα Εβραιο-Ισπανικά) και τα δικά τους ήθη και έθιμα.
Μετά την κατάκτηση της Αθήνας από τους Τούρκους (1456) ο Μωάμεθ Β΄ ο κατακτητής παραχώρησε στους κατοίκους το δικαίωμα να απαγορεύσουν την εγκατάσταση των Εβραίων εκεί. Παρ’ όλα αυτά, πρόσφυγες από την Ισπανία και απόγονοι αυτών βρήκαν άσυλο στην Αθήνα μετά το 1492. Το 1705 ένας Γάλλος ταξιδιώτης συνάντησε στην Αθήνα 15 – 20 εβραϊκές οικογένειες.
Η ισραηλιτική Κοινότητα της Αθήνας υπήρξε μεταξύ των κοινοτήτων εκείνων που καταστράφηκαν κατά την Ελληνική Επανάσταση. Μετά το 1834, όμως, και την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσα της ανεξάρτητης Ελλάδας, αναπτύχθηκε μικρή εβραϊκή κοινότητα. Οι πρώτοι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ήρθαν από τη βόρεια Ευρώπη ως συνοδεία του βασιλιά Όθωνα. Μεταξύ αυτών και ο βαρώνος Ρότσιλντ, η οικογένεια του οποίου διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της εβραϊκής κοινότητας της Αθήνας.
Στα χρόνια που ακολούθησαν και άλλοι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, ενώ η κοινότητα τέθηκε υπό την προστασία της Αθηναίας αριστοκράτισσας Σοφίας ντε Μαρμπουά, Δούκισσας της Πλακεντίας, η οποία έκανε και την πρώτη προσπάθεια να κατασκευαστεί συναγωγή στα μέσα του 19ου αιώνα, χωρίς επιτυχία.
Το 1878 η εβραϊκή παρουσία αυξήθηκε στα 250 άτομα (από 60 άτομα ένα χρόνο πριν). Το 1889 αναγνωρίστηκε και επίσημα η εβραϊκή κοινότητα, καθώς ο αριθμός των μελών της είχε αυξηθεί αισθητά.
Το 1903, ο κρητικός Εβραίος Αβραάμ Κωνσταντίνης προΐστατο της πρωτοβουλίας για την ίδρυση συναγωγής και έτσι η πρώτη συναγωγή της Αθήνας, γνωστή και ως Ιωαννίτικη, χτίστηκε στην οδό Μελιδώνη (αριθμός 8), στο Θησείο, το 1908.
Με τη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912 – 1913), αριθμός Εβραίων από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, ιδιαίτερα τη Θεσσαλονίκη και τη Μικρά Ασία, εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Η μετανάστευση των Εβραίων προς την Αθήνα αυξήθηκε με τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης του 1917.
Οι διαφορές μεταξύ του σεφαραδίτικου και ρωμανιώτικου τυπικού λατρείας οδήγησε στην ίδρυση και της σεφαρδίτικης συναγωγής Μπέθ Σαλώμ το 1935 στο νούμερο 5 της οδού Μελιδώνη, ακριβώς απέναντι από την πρώτη συναγωγή.
Την παραμονή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι Εβραίοι της Αθήνας ανέρχονταν στους 3.000 περίπου. Οι πλέον εύποροι Εβραίοι ήταν Ασκεναζίμ, ενώ οι Σεφαραδίμ που κατάγονταν από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και την Τουρκία ήταν κυρίως πλανόδιοι πωλητές, παλαιοπώλες και μικρομαγαζάτορες.
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, η μοιραία μέρα για την εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας υπήρξε η Παρασκευή 23 Μαρτίου 1944. Η Γκεστάπο, με ένα αιφνιδιαστικό μπλόκο στη συναγωγή της Αθήνας, συνέλαβε όλους τους παρόντες, περίπου 350 άτομα, κυρίως άνδρες. Ταυτόχρονα, γερμανικά καμιόνια άρπαξαν τις γυναίκες και τα παιδιά από τις κατοικίες τους και τους μετέφεραν στη συναγωγή. Έτσι συγκεντρώθηκαν 800 περίπου άτομα. Οι 800 αιχμάλωτοι έμειναν χωρίς τροφή και νερό στη Συναγωγή ως το επόμενο σούρουπο. Ύστερα ήρθαν κλειστά καμιόνια, και τους μετέφεραν στο Χαϊδάρι, όπου έσμιξαν με τους άλλους Εβραίους που είχαν πιαστεί προηγουμένως. Εκεί οι δυστυχείς αιχμάλωτοι υπέστησαν ξυλοδαρμούς, εξευτελισμούς και κακοποιήσεις.
Την Κυριακή 2 Απριλίου, οι Εβραίοι αιχμάλωτοι, μεταξύ των οποίων και οι ξένοι υπήκοοι, μεταφέρθηκαν με κλειστά αυτοκίνητα στο σταθμό του Ρουφ. Από εκεί μεταφέρθηκαν μαζί με Εβραίους από την Πρέβεζα, την Άρτα, το Αγρίνιο και την Πάτρα στο Άουσβιτς.
Μετά το τέλος του πολέμου και την επιστροφή των επιζώντων στην Ελλάδα, η Αθήνα έφτασε να έχει 4.930 Εβραίους, χάρη στην εντατική αστικοποίηση και την εσωτερική μετανάστευση από διαφορετικές πόλεις της περιφέρειας, όπου οι Ισραηλιτικές Κοινότητες είχαν αποδεκατιστεί.
Σήμερα, στην Αθήνα βρίσκεται η έδρα του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδος και του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, ενώ περίπου τα δύο τρίτα των Ελλήνων Εβραίων διαμένουν στην Αθήνα.
Τα σημαντικότερα μνημεία
Στα σημαντικότερα μνημεία, που «εξιστορούν» την παρουσία των Εβραίων στην Αθήνα, συγκαταλέγονται το Μνημείο του Ολοκαυτώματος στο Θησείο, το Εβραϊκό Μουσείο στην οδό Νίκης και οι δύο συναγωγές.
Η ιδέα του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδος γεννήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Το 1977 ιδρύθηκε ένα μικρό μουσείο, το οποίο στεγάστηκε προσωρινά σ’ ένα δωμάτιο δίπλα στις συναγωγές. Εκεί συγκεντρώθηκαν αντικείμενα που είχαν διασωθεί από τον πόλεμο, κυρίως τεχνουργήματα και έγγραφα του 19ου και του 20ου αιώνα, καθώς και πλήθος από θρησκευτικά σκεύη, έγγραφα και κοσμήματα.
Ο συνεχής εμπλουτισμός του Μουσείου και η διεύρυνση των δραστηριοτήτων του, σύντομα επέβαλαν την αναζήτηση νέου χώρου για τη στέγασή του. Έτσι, το 1984, η συλλογή μεταφέρθηκε σ’ ένα νοικιασμένο όροφο στο κτίριο της Λεωφόρου Αμαλίας 36 και η έκθεση αναδιοργανώθηκε. Το όνειρο της απόκτησης ιδιόκτητης στέγης οδήγησε στην αγορά ενός διατηρητέου κτιρίου στην οδό Νίκης 39, που αναπαλαιώθηκε και αποτέλεσε τη μόνιμη στέγη του Μουσείου από το 1998 και μετά.
Σήμερα οι συλλογές του Μουσείου περιλαμβάνουν περισσότερα από οκτώ χιλιάδες πρωτότυπα αντικείμενα, «μάρτυρες» της μακραίωνης εβραϊκής παρουσίας στην Ελλάδα. Τον πυρήνα των συλλογών, εκτός από τα αντικείμενα που είχαν συγκεντρωθεί μετά τον Πόλεμο, αποτέλεσαν αντικείμενα που επεστράφησαν από τη Βουλγαρική Κυβέρνηση. Πρόκειται για προσωπικά αντικείμενα, κοσμήματα, είδη οικιακής χρήσης, συναγωγικά σκεύη και έγγραφα, που ανήκαν στους Εβραίους των πόλεων της Αν. Μακεδονίας και Θράκης και κατασχέθηκαν μετά το 1941, όταν η περιοχή περιήλθε σε βουλγαρική κατοχή. Τα κατασχεμένα είδη είχαν καταγραφεί λεπτομερώς και αποτέλεσαν το πρώτο σημαντικό και ενιαίο εκτεταμένο σύνολο αντικειμένων της συλλογής.
Στο Θησείο, στην οδό Μελιδώνη, λειτουργούν οι δύο συναγωγές, η Ρωμανιώτικη και η Μπεθ Σαλώμ. Η πρώτη είναι η μικρότερη και σήμερα λειτουργεί κυρίως στις μεγάλες γιορτές. Στο ισόγειο στεγάζονται τα γραφεία της Κοινότητας, στους χώρους που αρχικά προοριζόταν για σχολείο. Η Μπεθ Σάλώμ είναι η μεγαλύτερη από τις δύο και εκείνη που λειτουργεί κανονικά.
Σε κοντινή απόσταση από τις δύο συναγωγές, στη συμβολή των οδών Μελιδώνη, Ερμού και Ευβούλου, τοποθετήθηκε μόλις το 2010 Μνημείο Ολοκαυτώματος αφιερωμένο στα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Το έργο είναι δημιουργία της γλύπτριας Ντιάννας Μαγκανιά και αναπαριστά ένα μαρμάρινο διαμελισμένο Άστρο του Δαβίδ, που συμβολίζει το πλήγμα που υπέστη ο Εβραϊσμός της Ελλάδας από τους Ναζί. Τα αποκομμένα τρίγωνα βρίσκονται διάσπαρτα σε μικρές ακανόνιστες αποστάσεις γύρω από το ακέραιο κεντρικό τμήμα, το οποίο συμβολίζει τον πυρήνα που παρέμεινε για να συνεχίσει την ιστορική πορεία του Εβραϊκών Κοινοτήτων της Ελλάδας.
Στη σημαντική παρουσία των Εβραίων στην Αθήνα μας παραπέμπει και η περιήγηση στο Μοναστηράκι. Η κεντρική πλατεία Αβησσυνίας ονομαζόταν μέχρι πρόσφατα και Γιουσουρούμ, προς τιμήν του εμπόρου Νώε Γιουσουρούμ, ο οποίος εγκαταστάθηκε εκεί το 1863 από τη Σμύρνη και ίδρυσε το πρώτο παλαιοπωλείο.
Στην Αθήνα λειτουργούν, επίσης, το Εβραϊκό Κοιμητήριο στη Νίκαια, ιδιωτικό νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών, πολιτιστικό κέντρο που ιδρύθηκε λίγο μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, καθώς και εβραϊκό γηροκομείο.
