Πολλοί άνθρωποι με ημικρανία αναρωτιούνται «Τελικά, τι είναι η ημικρανία;» «Ποια είναι η αιτία της;» Με απλά λόγια, η ημικρανία είναι ένα από τα πολλά είδη πονοκεφάλου, το οποίο έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και μπορεί να προκαλεί σημαντικά προβλήματα στον πάσχοντα.
Ο πόνος της ημικρανίας είναι συνήθως πολύ έντονος ως και βασανιστικός, στη μία ή και τις δύο πλευρές του κεφαλιού. Συχνά η εντόπιση αλλάζει, δηλαδή πονάει άλλοτε η μία πλευρά του κεφαλιού, άλλοτε η άλλη ή και όλο το κεφάλι. Σε κάποιες περιπτώσεις, ο ημικρανικός πόνος μπορεί να εντοπίζεται πάντα στο ίδιο σημείο, στη μία πλευρά, σε όλο το κεφάλι ή και στην ινιακή/αυχενική περιοχή. Συνυπάρχει ενόχληση στο φως και τους ήχους ή τις οσμές, αλλά και πολλές φορές τάση για εμετό ή και εμετοί. Στη διάρκεια μίας κρίσης ημικρανίας είναι συχνά αδύνατον να λειτουργήσει κανείς φυσιολογικά ή -αν το καταφέρνει- αυτό απαιτεί τεράστια προσπάθεια και αντοχή. Και τα φαινόμενα αυτά μετά από λίγες ώρες ή και ημέρες υποχωρούν, για να επανέλθουν μετά λίγο καιρό, μέρες ή εβδομάδες.
Στην Ελλάδα υπάρχουν περισσότεροι από 1 εκατομμύριο άνθρωποι που υποφέρουν από ημικρανία (περίπου 10 σε κάθε 100 ανθρώπους και των δύο φύλων πάσχουν από ημικρανία), ενώ ειδικά για τις γυναίκες τα τα ποσοστά είναι ακόμη υψηλότερα. H ημικρανία είναι μια πρωτοπαθής κεφαλαλγία, δηλαδή δεν οφείλεται σε κάποια υποκείμενη αιτία, όπως ιγμορίτιδα, χτύπημα στο κεφάλι, όγκο του εγκεφάλου, ανεύρυσμα ή οποιαδήποτε άλλη αιτία.
Γονίδια και ημικρανία
Η προδιάθεση για ημικρανία οφείλεται στα γονίδια μας. Τα τελευταία χρόνια έχει επιτευχθεί σημαντική πρόοδος στην κατανόηση της της ημικρανίας και άλλων κεφαλαλγιών με αποτέλεσμα να έχουμε πλέον και νέες θεραπείες για την αντιμετώπιση τους. Οι έρευνες που γίνονται για να αποσαφηνισθεί η αιτία μιας πάθησης και ο τρόπος που αυτή εκδηλώνεται σε κάποιους ανθρώπους περιλαμβάνουν μελέτες σε μοριακό, κλινικό και γενετικό επίπεδο καθώς και επιδημιολογικές μελέτες. Οι γενετικές μελέτες έχουν ως σκοπό να απαντήσουν σε βασικά ερωτήματα για μια πάθηση, όπως γιατί εμφανίζεται σε κάποιους ανθρώπους και όχι σε άλλους ή ποια είναι η γενετική-φαινοτυπική συσχέτιση (γιατί δηλαδή σε διαφορετικούς ανθρώπους εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο). Με την ελπίδα ότι τα επόμενα χρόνια οι γενετικές θεραπείες θα είναι μια πραγματικότητα, η ανεύρεση γονιδίων που ενοχοποιούνται για μια πάθηση θεωρείται βασικός στόχος της ερευνητικής δραστηριότητας.
Γενετική επιδημιολογία
Τα γονίδια μας καθορίζουν σε πολύ μεγάλο βαθμό ποιοι είμαστε. Τα χαρακτηριστικά μας, πόσο μπορεί να ζήσουμε και πιθανώς οι ασθένειες που θα εμφανίσουμε είναι κατά έναν βαθμό «γραμμένες» στο γενετικό μας υλικό (το DNA). Κάποιες από τις παθήσεις έχουν σαφή αιτιολογική συσχέτιση με την παρουσία μιας μετάλλαξης (μιας «αλλαγής» στο DNA) ενώ άλλες είναι αυτό που λέμε πολυπαραγοντικές. Εμφανίζονται δηλαδή σε έναν άνθρωπο με γενετική προδιάθεση, εφόσον επιδράσουν σε αυτόν κάποιοι περιβαλλοντικοί παράγοντες. Από την άλλη, αυτή η γενετική προδιάθεση μπορεί να μην αντιστοιχεί σε μια μόνο αλλαγή στο DNA, αλλά σε πολλές με την κάθε μια να συμμετέχει στην αύξηση του ρίσκου να εμφανισθεί η πάθηση. Αυτό δηλαδή που κάνει ένα άτομο να διαφέρει σε σχέση με ένα άλλο δεν είναι μικρές (σημειακές) αλλαγές στο DNA, αλλά συνδυασμοί αλλαγών (που ονομάζονται αλλήλια και είναι συχνοί στον πληθυσμό).
Αποτελέσματα Πανελλήνιας έρευνας του Συλλόγου Ασθενών με Ημικρανία και Κεφαλαλγία Ελλάδος (2018). Πάνω από τους μισούς ασθενείς με ημικρανία αναφέρουν πως έχουν στενό συγγενή που πάσχει από ημικρανία.
Έχει βρεθεί ότι οι συγγενείς πρώτου βαθμού ασθενών με ημικρανία χωρίς αύρα έχουν σχεδόν διπλάσια πιθανότητα να έχουν ημικρανία χωρίς αύρα και 1,5 φορά περισσότερη πιθανότητα να έχουν ημικρανία με αύρα. Ταυτόχρονα, οι συγγενείς πρώτου βαθμού ασθενών με ημικρανία με αύρα έχουν τετραπλάσια πιθανότητα να έχουν ημικρανία με αύρα, ενώ η πιθανότητα να έχουν ημικρανία χωρίς αύρα δεν αυξάνεται σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό (δηλαδή τους μη συγγενείς). Από την άλλη, μελέτες σε δίδυμα αδέρφια δείχνουν ότι η πιθανότητα να έχει ο ένας αδερφός ημικρανία όταν έχει ο άλλος επίσης αυξάνεται. Αυτό μάλιστα συμβαίνει άσχετα εάν τα αδέρφια έχουν μεγαλώσει στο ίδιο ή διαφορετικό περιβάλλον από την βρεφική ηλικία. Βλέπουμε λοιπόν ότι σαφώς υπάρχει ένα γενετικό υπόβαθρο στην εμφάνιση της ημικρανίας, πάνω στο οποίο επιδρούν ενδογενείς και εξωγενείς περιβαλλοντικοί παράγοντες, ώστε να εμφανισθεί η νόσος.
Οι κληρονομικές ημικρανίες
Ένας από τους τρόπους να προσεγγίσουμε την γενετική αιτιολογία των παθήσεων είναι να βρούμε τις μορφές εκείνες που οφείλονται σε μία μόνο αλλαγή σε κάποιο γονίδιο και κληρονομούνται με τρόπο πιο σαφή από γενιά σε γενιά. Στην περίπτωση της ημικρανίας αυτό έγινε με την ανακάλυψη των γονιδίων που προκαλούν μια μορφή της νόσου που ονομάζεται Οικογενής Ημιπληγική Ημικρανία (Familial Hemiplegic Migraine – FHM). Πρόκειται για μια μορφή ημικρανίας με αύρα όπου οι ασθενείς βιώνουν αύρα που περιλαμβάνει αδυναμία σε μια πλευρά του σώματος που μπορεί να αφορά το χέρι, το πόδι ή και το πρόσωπο ως μέρος της αύρας που προηγείται της κεφαλαλγίας. Η μορφή αυτή ημικρανίας είναι μονογονιδιακή. Η παρουσία δηλαδή μεταλλάξεων σε ένα μόνο γονίδιο έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση της νόσου και αυτή κληρονομείται σε πολλά μέλη της ίδιας οικογένειας. Μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί τρία γονίδια που την προκαλούν. Μετάλλαξη σε ένα μόνο από αυτά τα γονίδια προκαλεί οικογενή ημιπληγική ημικρανία σε πολλά μέλη οικογενειών που έχουν μελετηθεί. Πρέπει βέβαια να επισημάνουμε ότι υπάρχουν και σποραδικές μορφές FHM όπου οι μεταλλάξεις στα γονίδια αυτά δεν προκύπτουν από κληρονόμηση άλλα αποτελούν νέα εμφάνιση, καθώς και ότι υπάρχουν περιστατικά χωρίς να ανευρίσκονται μεταλλάξεις σε αυτά τα γονίδια, γεγονός που υποδεικνύει ότι πρέπει να υπάρχουν και άλλα γονίδια που την προκαλούν, που ακόμη δεν έχουν βρεθεί.
Ενώ η Οικογενής Ημιπληγική Ημικρανία είναι μία πολύ σπάνια μορφή ημικρανίας, η ημικρανία με αύρα που συχνότερα εκδηλώνεται με διαταραχές της όρασης είναι πολύ πιο συχνή. Σε μια οικογένεια με την κληρονομική μορφή της ημικρανίας με αύρα βρέθηκε μια μετάλλαξη σε ένα γονίδιο σε όλα τα μέλη που έπασχαν. Το γονίδιο αυτό ονομάζεται KCNK18 και η πρωτεΐνη που αφορά υπάρχει κυρίως στο τρίδυμο νεύρο, το οποίο βρίσκεται στο πρόσωπο και έχει πολύ σημαντικό ρόλο στην παθοφυσιολογία της ημικρανίας καθιστώντας το και πιθανό θεραπευτικό στόχο.
Συχνά αλλήλια με μικρή επίδραση
Τεράστια πρόοδος στην αναζήτηση των γονιδίων που εμπλέκονται στο ρίσκο εμφάνισης σύνθετων παθήσεων έγινε με την εμφάνιση των μελετών ευρείας γονιδιωματικής συσχέτισης. Οι μελέτες αυτές αναγνωρίζουν σημειακές αλλαγές στο DNA με μεγάλη ποικιλομορφία στον πληθυσμό, που εμφανίζονται συχνότερα σε ασθενείς με μια πάθηση από ότι σε άτομα χωρίς την πάθηση αυτή. Λέμε τότε ότι το γονίδιο που βρίσκεται σε αυτήν την περιοχή μπορεί να συμβάλλει στην αύξηση της πιθανότητας να εμφανίσει κάποιος την πάθηση.
Οι μελέτες αυτές έχουν αναγνωρίσει μέχρι στιγμής πάνω από 40 διαφορετικά γονίδια που μπορεί να σχετίζονται με την ημικρανία με αύρα ή χωρίς. Όπως είπαμε όμως, υπάρχουν ενδείξεις ότι είναι ο συνδυασμός αυτών των μεταλλάξεων που αθροιστικά οδηγεί στην εμφάνιση της πάθησης. Το είδος δηλαδή και ο αριθμός των κομματιών που θα κληρονομήσουμε από τους γονείς μας, που θα συνθέσουν ένα παζλ και θα οδηγήσει στην εμφάνιση ημικρανίας.
Όπως είναι σαφές από τα ανωτέρω, η αναζήτηση της γενετικής αιτιολογίας σύνθετων νόσων είναι μια διαδικασία δύσκολη και απαιτεί χρόνο και μεγάλο όγκο πόρων. Εάν και η γνώση του γενετικού υπόβαθρου μιας κεφαλαλγίας δεν έχει άμεσο αντίκτυπο στην ζωή ενός ασθενή, προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για την παθοφυσιολογία της νόσου που οδηγούν στην ανεύρεση νέων πιο αποτελεσματικών και πιο ασφαλών θεραπειών. Η ορατή πλέον πιθανότητα δημιουργίας εξατομικευμένων γενετικών θεραπειών καθιστά την αναζήτηση αυτή συνεχή στόχο.
