Το συνένζυμο Q (coenzyme Q) είναι ένα σχετικά μεγάλο λιποδιαλυτό μόριο που παράγεται στα μιτοχόνδρια μέσω μιας πολύπλοκης διαδικασίας η οποία απαιτεί συμμετοχή διαφόρων πρωτεϊνών. Ανακαλύφθηκε το 1957 και ο ο βασικός ρόλος του είναι να συμμετέχει στην παραγωγή ενέργειας, δηλαδή στην παραγωγή της τριφωσφορικής αδενοσίνης (ATP). Χωρίς το συνένζυμο Q, πολύ λίγη ενέργεια μπορεί να παραχθεί.
Πρόκειται για ένα πολύ παλιό μόριο κατά την εξέλιξη των ειδών. Μερικές φορές αποκαλείται βιταμίνη Q -η δομή του μοιάζει με τη βιταμίνη Κ. Τυχόν ανεπάρκειά του μπορεί να οδηγήσει σε μιτοχονδριακή δυσλειτουργία και ασθένειες. Η κυρίαρχη μορφή του στον ανθρώπινο οργανισμό είναι το CoQ10 (στους αρουραίους είναι το CoQ9).
Το συνένζυμο Q είναι το τρίτο συμπλήρωμα διατροφής με τη μεγαλύτερη κατανάλωση, μετά το ιχθυέλαιο και τις πολυβιταμίνες. Ως συμπλήρωμα διατροφής θεωρείται πως δεν έχει σημαντικές παρενέργειες.
Παραγωγή ενέργειας
Το CoQ10 υπάρχει στο ανθρώπινο σώμα σε τρεις μορφές: στην οξειδωμένη μορφή, την ουβικινόνη, κατά περίπου 10%, στην ημικινόνη (ελεύθερη ρίζα) και στην ουβικινόλη που αντιπροσωπεύει το 90% της συνολικής περιεκτικότητας σε CoQ10 στο σώμα -υπάρχει μια δυναμική ισορροπία μεταξύ ουβικινόνης και ουβικινόλης στο ανθρώπινο σώμα.
Η συγκέντρωση και ο ρυθμός βιοσύνθεσης του CoQ10 εξαρτώνται από την ηλικία και εν μέρει από τη διατροφή. Η παραγωγή του αυξάνεται μέχρι τα 20 έτη αλλά μετά ο οργανισμός αρχίζει να χάνει την ικανότητά του να συνθέτει CoQ10. Κατά την ωριμότητα και τη γήρανση το συνένζυμο Q γίνεται ανεπαρκές (Blatt and Littarru 2011).
Από το συνολικό CoQ10 που υπάρχει στα κύτταρα, τα μιτοχόνδρια περιέχουν το 40-50%. Πάντως, δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο, οι υψηλότερες συγκεντρώσεις βρίσκονται σε όργανα με μεγαλύτερες ενεργειακές απαιτήσεις. Κυμαίνεται από 114 μg/g στην καρδιά έως 8 μg/g στους πνεύμονες. Στην καρδιά, η οποία έχει πολλά μιτοχόνδρια, υπάρχει η υψηλότερη η συγκέντρωση ενώ άλλα όργανα με μεγάλη συγκέντρωση είναι ο εγκέφαλος, οι νεφροί, το πάγκρεας και οι μυς.
Σε κυτταρικό επίπεδο, λόγω του λιποδιαλυτού χαρακτήρα του, το CoQ10 εντοπίζεται κυρίως στις κυτταρικές μεμβράνες, με μόνο το 10% α βρίσκεται στο κυτταρόπλασμα και περίπου το 40-50% να βρίσκεται στην εσωτερική μιτοχονδριακή μεμβράνη, όπου παίζει τον ουσιαστικό του ρόλο στην παραγωγή της ενέργειας (Pravst et al., 2010).
Αντιοξειδωτικό
Ενώ αρχικά έγινε γνωστό ότι τα κύτταρα χρησιμοποιούν το CoQ10 για την παραγωγή ενέργειας, την ανάπτυξη και τη συντήρησή τους, στη συνέχεια έγινε γνωστό ότι πρόκειται επίσης για ένα σημαντικό αντιοξειδωτικό που ανευρίσκεται στις μιτοχονδριακές μεμβράνες όπου προστατεύει από το οξειδωτικό στρες.
Είναι το μόνο λιποδιαλυτό αντιοξειδωτικό που παράγεται από τον οργανισμό. Πρόσφατα δεδομένα υποδεικνύουν ότι το CoQ10 επηρεάζει την έκφραση γονιδίων που εμπλέκονται στη σηματοδότηση και το μεταβολισμό. Επίσης, συμμετέχει στην παραγωγή θερμότητας στον καφέ λιπώδη ιστό που καίει λίπος. Υπάρχουν ενδείξεις ότι μπορεί να παίζει αντιγηραντικό ρόλο παρατείνοντας τη ζωή σε σκουλήκια και άλλα είδη.
Μερικοί άνθρωποι μπορεί να έχουν ανεπάρκεια συνένζυμου Q λόγω κάποιας μετάλλαξης στα γονίδια που είναι υπεύθυνα για την παραγωγή του. Ανεπάρκεια μπορεί να υπάρχει επίσης λόγω διατροφικών ελλείψεων καθώς η σύνθεση του CoQ10 προέρχεται από το αμινοξύ τυροσίνη και είναι μια διαδικασία που απαιτεί τη συμβολή τουλάχιστον οκτώ βιταμινών (κυρίως του συμπλέγματος Β) και ορισμένων ιχνοστοιχείων. Το CoQ10 βρίσκεται επίσης σε τροφές οποίες όμως σε γενικές γραμμές προσφέρουν ελάχιστη ποσότητα σε σχέση με αυτή που χρειάζεται το ανθρώπινο σώμα. Η μέση πρόσληψη από τις τροφές είναι μόλις 3-5 mg την ημέρα, εκτός και αν ακολουθείται μια ειδική διατροφή που περιλαμβάνει ζωικές τροφές και ειδικότερα καρδιά χοιρινού.
Τα επίπεδα CoQ10 μπορεί να είναι χαμηλά σε άτομα που πάσχουν από καρκίνο, καρδιά, διαβήτη, ινομυαλγία και άλλες ασθένειες καθώς και σε άτομα που λαμβάνουν στατίνες (φάρμακα μείωσης της χοληστερόλης). Δεν είναι σαφές εάν τα χαμηλά επίπεδα CoQ10 προκαλούν τις ασθένειες ή είναι αποτέλεσμα αυτών, αλλά μάλλον συμβαίνουν και τα δύο.
Το CoQ10 κυκλοφορεί στο αίμα μέσω των λιποπρωτεϊνών χαμηλής πυκνόντητας (LDL) οι οποίες μεταφέρουν τη χοληστερόλη και άλλα λιπίδια. Στο αίμα η συνήθης συγκέντρωση του CoQ10 είναι από 0,34 έως 1,65 μg/ml και περίπου το 58% βρίσκεται στις λιποπρωτεΐνες LDL. Θεωρείται ότι προστατεύει τα σωματίδια LDL από την οξείδωσή τους. Πάντως, η συγκέντρωση του CoQ10 στο αίμα δεν αντανακλά την συγκέντρωσή στους ιστούς -τα θρομβοκύτταρα (αιμοπετάλια) χρησιμοποιούνται για αυτή την αξιολόγηση.
Σε ποιες τροφές υπάρχει
Σημαντικές ποσότητες CoQ10 υπάρχουν σε ορισμένες ζωικές πηγές, και ιδιαίτερα στην καρδιά χοιρινού η βοδινού. Ορισμένα ψάρια όπως οι σαρδέλες και το κόκκινο σκουμπρί έχουν επίσης σημαντικές ποσότητες. Σε σύγκριση με το κρέας και το ψάρι, τα λαχανικά και τα φρούτα έχουν χαμηλές ποσότητες. Η καρδιά χοιρινού περιέχει 20,3 mg CoQ10 ανά 100 γραμμάρια, η καρδιά βοδινού 4,1, το βοδινό συκώτι 1,9 mg και τo πόδι κοτόπουλου 1,7 mg. Οι σαρδέλες έχουν 6,4 mg ανά 100 γραμμάρια, το κόκκινο σκουμπρί 4,3-6,7 mg και η πέστροφα 1,1 mg.
Το σογιέλαιο, το καλαμποκέλαιο και το ελαιόλαδο έχουν το περισσότερο CoQ10 που μπορεί να βρει κανείς σε μια φυτική διατροφή, ξεπερνώντας τα 10 mg ανά 100 γραμμάρια, ωστόσο επειδή πρόκειται για έλαια αυτά τα τρόφιμα έχουν πολλές θερμίδες. Ορισμένοι ξηροί καρποί όπως τα καρύδια και τα φιστίκια με κέλυφος, τα πιστάτσιο και το σουσάμι έχουν 2-2,5 mg ανά 100 γραμμάρια.
Πηγή: Coenzyme Q in Aging. Chapter 17 – Effects of Coenzyme Q10 Supplementation on Elderly People. Elena M. Yubero-Serrano, Francisco M. Gutierrez-Mariscal, and Jose Lopez-Miranda.
Μια μελέτη που παρουσιάζει έναν πλήρη πίνακα τροφών που περιέχουν συνένζυμο Q10 βρίσκεται εδώ. Ένας ενήλικας έχει περίπου 0,5-1,5 γραμμάρια στο σώμα του αλλά δεν είναι σαφές πόσα mg πρέπει να αντικαθίστανται καθημερινά από ενδογενή σύνθεση, βοηθούσης της διατροφής. Μια παλιότερη μελέτη συμπέρανε ότι η ανακύκλωση του CoQ10 στο σώμα είναι περίπου 4 ημέρες (Ernster and Dallner, 1995) που σημαίνει ότι παράγονται από το σώμα περίπου 200-350 mg την ημέρα. Επειδή η σύνθεση του CoQ10 μειώνεται με την ηλικία, η σημασία των εξωγενών πηγών (διατροφή και συμπληρώματα) αυξάνεται με την εξασθένηση της ενδογενούς σύνθεσης ή λόγω κάποια ανεπάρκειας.
Συμπληρώματα διατροφής
Η από του στόματος χορήγηση CoQ10 παρέχει ευεργετικά αποτελέσματα σε μια σειρά διαταραχές και νοσήματα (Garrido-Maraver et al., 2014). Αυτές οι ευεργετικές επιδράσεις συνδέονται με την αντιοξειδωτική δράση του CoQ10 και τον ρόλο-κλειδί που παίζει για την παραγωγή ενέργειας στα μιτοχόνδρια. Ένας αριθμός κλινικών δοκιμών έχει βρει ότι τα συμπληρώματα CoQ10 μπορούν να βοηθήσουν στην πρόληψη ή τη θεραπεία ορισμένων παθήσεων. Ωστόσο πρέπει να γίνει σαφές ότι δεν πρόκειται για φάρμακο εγκεκριμένο από τον αμερικανικό οργανισμό FDA.
Το CoQ10 είναι διαθέσιμο σε κάψουλες, μασώμενα δισκία και υγρά σιρόπια. Είναι μια λεπτή κίτρινη έως πορτοκαλί κρυσταλλική σκόνη που όταν εκτίθεται στο φως αποσυντίθεται και σκουραίνει. Επιπλέον, είναι ασταθές και ευάλωτο στη θερμότητα, το φως και το οξυγόνο, γεγονός που περιορίζει τις εφαρμογές του. Πρέπει να φυλάσσεται σε δροσερό και σκοτεινό μέρος, κατά προτίμηση σε αεροστεγές δοχείο (Ubidecarenone, 2019).
Η τυπική δοσολογία του CoQ10 κυμαίνεται από 90 mg έως 200 mg την ημέρα. Δόσεις έως 600 mg φαίνονται καλά ανεκτές ακόμη και για 30 μήνες ενώ αρκετές μελέτες έχουν χρησιμοποιήσει υψηλότερες δόσεις χωρίς σοβαρές παρενέργειες. Οι συμμετέχοντες σε μια μελέτη δεν έδειξαν σημαντικές παρενέργειες με ημερήσιες δόσεις 1.200 mg για 16 μήνες και με δόσεις των 3.000 mg την ημέρα για έως οκτώ μήνες. Η θανατηφόρα χορήγηση εφάπαξ δόσης είναι άνω των 5 γραμμαρίων ανά κιλό σώματος, κάτι που προσδιορίστηκε σε αρουραίους.
Από την άλλη μεριά, υπάρχουν μελέτες που έδειξαν θετικά αποτελέσματα με μια δοσολογία 100-200 mg την ημέρα. Η συμπλήρωση με CoQ10 είναι πιο σημαντική στους ηλικιωμένους γιατί αυτοί μπορεί να έχουν ανεπάρκεια. Εάν υπάρχει κάποια μιτοχονδριακή δυσλειτουργία, η εξωγενής λήψη ενός διατροφικού συμπληρώματος μπορεί να αυξήσει τη διαθεσιμότητά του CoQ10 στο αίμα και το συκώτι αλλά ίσως δεν αυξάνεται σε όλα τα όργανα του σώματος.
Η επίδραση του συμπληρώματος εξαρτάται από τη βιοδιαθεσιμότητά του. Το CoQ10 δεν είναι διαλυτό στο νερό, επομένως απορροφάται αργά από το λεπτό έντερο, περνά στη λέμφο και μετά στο αίμα και τους ιστούς. Έχει αναφερθεί βελτίωση της βιοδιαθεσιμότητας όταν καταναλώνεται μαζί με χυμό γκρέιπφρουτ. Η ταυτόχρονη πρόσληψη βιταμίνης Ε μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τη βιοδιαθεσιμότητα, πιθανότατα λόγω ανταγωνιστικής απορρόφησης. Πάντως, η βιοδιαθεσιμότητά του εξαρτάται από τον τύπο του CoQ10 και το πώς έχει παρασκευαστεί. Η ουβικινόλη είναι η πιο δραστική μορφή του CoQ10 και όταν χορηγείται από το στόμα, έχει υψηλότερη βιοδιαθεσιμότητα από την ουβικινόνη -η ουβικινόλη απορροφάται δύο φορές περισσότερο σε σύγκριση με την ουβικινόνη σε υγιή άτομα και τέσσερις φορές περισσότερο σε καρδιοπαθείς. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί νέα σκευάσματα π.χ. λιποσωμιακή φόρμουλα ή άλλου είδους παρασκευές που διευκολύνουν την διαλυτότητά του στο νερό.
Ο μέγιστος χρόνος απορρόφησης είναι από 6 έως 10 ώρες που σημαίνει ότι η δοσολογία πρέπει να είναι 2-3 φορές την ημέρα. Όλα τα συμπληρώματα CoQ10 απορροφώνται καλύτερα όταν λαμβάνονται μαζί ή μετά από ένα γεύμα. Οι μελέτες απορρόφησης και βιοδιαθεσιμότητας δείχνουν ότι η ατομική απόκριση στα συμπληρώματα CoQ10 είναι εξαιρετικά μεταβλητή και μπορεί να επηρεαστεί από διαφορετικούς παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, η διατροφή, η μικροχλωρίδα του εντέρου και η εντερική ικανότητα απορρόφησης των λιπών (Martucci et al., 2019).
