Η πρωτογενής και η δευτερογενής πρόληψη, εκτός από την τεράστια αποτελεσματικότητά τους όπου και όποτε έχουν εφαρμοσθεί, είναι εντελώς υποτιμημένες στην Ελλάδα και δεν λαμβάνονται υπ’ όψιν από κάθε εθνικό προγραμματισμό χρηματοδότησης. Η πρωτογενής πρόληψη περιλαμβάνει όλες εκείνες τις δράσεις και τα μέσα που εμποδίζουν την έναρξη της ασθένειας και των παραγόντων κινδύνου που οδηγούν στην ασθένεια, ενώ η δευτερογενής πρόληψη στοχεύει στην ανακοπή της πορείας της ασθένειας, στον περιορισμό των επιπλοκών της, των αναπηριών, στην ελάττωση του κινδύνου θανάτου και στην αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης. Στη δευτερογενή πρόληψη περιλαμβάνονται τα προγράμματα ελέγχου πληθυσμιακών ομάδων για έγκαιρη διάγνωση των ασθενειών στο ασυμπτωματικό ή προσυμπτωματικό στάδιο εξέλιξης της νόσου και όλες οι προληπτικές τακτικές εξετάσεις, όπως η μαστογραφία ή τα check-up.
Η διατροφή αποτελεί πεδίο κεντρικής σημασίας για την εφαρμογή πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης. Εντυπωσιακό παράδειγμα δευτερογενούς πρόληψης είναι η μελέτη της Lyon όπου, ακόμη και μετά το πρώτο έμφραγμα του μυοκαρδίου, η χορήγηση κρητικής διατροφής, εμπλουτισμένης με α-λινολενικό οξύ μόνο για 27 μήνες, ελάττωσε την πιθανότητα δεύτερου επεισοδίου εμφράγματος, τον κίνδυνο αιφνίδιου θανάτου και εγκεφαλικά επεισόδια κατά 76% εν συγκρίσει με τους ασθενείς εκείνους που ακολουθούσαν τη δίαιτα που συνιστά η Αμερικανική Kαρδιολογική Eταιρία (AHA)[1,2]. Η μελέτη αυτή θα διαρκούσε τέσσερα χρόνια με 600 ασθενείς που είχαν υποστεί το πρώτο έμφραγμα του μυοκαρδίου, οι οποίοι τυχαιοποιήθηκαν σε 2 ομάδες των 302 ασθενών. Η μία ακολούθησε τη δίαιτα της Κρήτης και η άλλη τη δίαιτα της AHA. Οι διαφορές ήταν τόσο εντυπωσιακές μεταξύ των 2 ομάδων, ώστε ήταν αντιδεοντολογικό να συνεχιστεί η μελέτη αυτή και διεκόπη πρόωρα στους 27 μήνες, ενώ είχε σχεδιασθεί για 4 χρόνια.
Η ομάδα με τη δίαιτα της Κρήτης διατρεφόταν με λίγο κρέας και άλλα ζωικά προϊόντα, περισσότερο ψάρι και θαλασσινά, όσπρια, φρούτα, λαχανικά, ιδιαίτερα άγρια χόρτα που είναι πλούσιες πηγές ω-3 λιπαρών οξέων. Καμία χειρουργική ή φαρμακευτική παρέμβαση δεν έχει δείξει μέχρι σήμερα τόσο σωτήρια και εντυπωσιακά αποτελέσματα.
Παρόμοια εντυπωσιακά είναι και τα αποτελέσματα της δευτερογενούς πρόληψης του σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2 (ΣΔ2). Η αύξηση της σωματικής άσκησης, σε συνδυασμό με την παραδοσιακή ελληνική δίαιτα που περιλαμβάνει τρόφιμα με χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη, υψηλή περιεκτικότητα σε διαιτητικές ίνες, ελαιόλαδο και ω-3 λιπαρά οξέα, ελάττωσαν τον κίνδυνο εκδήλωσης ΣΔ2 κατά 60-70 % σε μακροχρόνιες προοπτικές μελέτες ατόμων με παθολογική σακχαραιμική καμπύλη.[3-6]
Εκπαιδευτικές παρεμβάσεις
Παράδειγμα πρωτογενούς πρόληψης αποτελεί η εκπαιδευτική παρέμβαση που γίνεται σε παιδιά νηπιαγωγείων, δημοτικών, γυμνασίων και λυκείων της Κρήτης, προτού δηλαδή εμφανισθούν στα παιδιά αυτά παράγοντες κινδύνου για χρόνια νοσήματα. Στο πρόγραμμα αυτό γίνεται προσπάθεια να ευαισθητοποιηθούν τα παιδιά, οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς σε θέματα υγείας, διατροφής, άθλησης και αποφυγής τοξικών ουσιών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο να πεισθούν τα παιδιά να αποφεύγουν το άμεσο και έμμεσο κάπνισμα και να μη γίνουν μελλοντικοί καπνιστές. Η παρέμβαση γίνεται από εκπαιδευτικούς με υψηλό βαθμό ενδιαφέροντος σε δραστηριότητες εντός και εκτός σχολείου που εντυπωσιάζουν τα παιδιά.
Πρόγραμμα παρέμβασης σε 4.500 παιδιά από δύο νομούς της Κρήτης, με εκπαίδευση κάθε χρόνο από την πρώτη μέχρι την έκτη δημοτικού, έδειξε θετικά αποτελέσματα ως προς τα επίπεδα χοληστερόλης, της LDL χοληστερόλης, τη σωματική άσκηση και την καρδιοαναπνευστική αντοχή. Η σύγκριση έγινε με 1.500 παιδιά από τρίτο νομό του νησιού χωρίς εκπαιδευτική παρέμβαση. Τα παιδιά του προγράμματος παρέμβασης είχαν σημαντικά χαμηλότερο ρυθμό αύξησης του βάρους, εν συγκρίσει με την ομάδα ελέγχου, ενώ το ανάστημά τους ήταν μεγαλύτερο. Το αποτέλεσμα ήταν τα πρώτα παιδιά να έχουν χαμηλότερο δείκτη μάζας σώματος τον 3ο και 6ο χρόνο της παρέμβασης, καθώς και 4 χρόνια μετά τη διακοπή της παρέμβασης.
Τα αποτελέσματα αυτά αποδίδονται κυρίως σε μεγαλύτερη φυσική δραστηριότητα των παιδιών του προγράμματος παρέμβασης, εν συγκρίσει με την ομάδα ελέγχου. Επίσης, η διατροφή των παιδιών αυτών ήταν καλύτερη από αυτήν των παιδιών της ομάδας ελέγχου και τα παιδιά της ομάδας παρέμβασης στα 16 τους ήταν καπνιστές 7%, σε αντιδιαστολή με την ομάδα ελέγχου που ήταν 13%.
Επείγουσα η ανάγκη για εθνική πολιτική όσον αφορά τη διατροφή
Οι παράγοντες που συμβάλλουν στη θνησιμότητα στις ανεπτυγμένες χώρες, σήμερα, οφείλονται κατά 64% στον τρόπο ζωής των ατόμων καθώς και σε περιβαλλοντικούς παράγοντες που μπορούν να τροποποιηθούν με προγράμματα προληπτικής ιατρικής. Το 24% της θνησιμότητας οφείλεται σε γενετικούς και βιολογικούς παράγοντες, που αντιστέκονται περισσότερο σε προληπτικά μέσα, ενώ μόνο 12 % των θανάτων μπορούν να αντιμετωπισθούν με τα σύγχρονα θεραπευτικά μέσα της Ιατρικής.
Στα σύγχρονα αυτά ιατρικά μέσα προηγμένης τεχνολογίας και στον εξοπλισμό των νοσοκομείων κατανέμεται το σύνολο σχεδόν των πιστώσεων για την υγεία. Αντιθέτως, η πρόληψη, εκτός από τα εμβόλια, αγνοείται σχεδόν πλήρως από κάθε εθνικό προγραμματισμό χρηματοδότησης.
Η πρόληψη σχετίζεται με την αλλαγή ατομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς και συνηθειών απέναντι σε παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα την υγεία, όπως είναι το κάπνισμα, το οινόπνευμα, η σωματική άσκηση, η διατροφή κ.ά. Έτσι, στις Η.Π.Α., στον Καναδά και στη Φινλανδία, όπου εδώ και πολλά χρόνια δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην πρόληψη, η συντονισμένη προσπάθεια για να ενημερωθεί ο πληθυσμός στα παραπάνω θέματα θεωρείται μια από τις βασικότερες αιτίες για την κάθετη πτώση του δείκτη θνησιμότητας από καρδιακά νοσήματα, που παρατηρείται από τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Η θνησιμότητα από τη στεφανιαία νόσο στους άνδρες των Η.Π.Α. ελαττώθηκε κατά 66% και στις γυναίκες κατά 47,3%. Στην εντυπωσιακή αυτή μείωση φαίνεται ότι συνέβαλε το εθνικό πρόγραμμα εκπαίδευσης του κοινού για τη χοληστερόλη, που αποτελεί μέρος της εθνικής πολιτικής των Η.Π.Α. για την υγεία παράλληλα με την υψηλού επιπέδου ιατρική περίθαλψη. Στη Φινλανδία υπάρχει εθνική πολιτική για την πρόληψη και τη διατροφή από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 με εντυπωσιακή μείωση των καρδιαγγειακών νοσημάτων κατά 70-80%.
Η χώρα μας χρειάζεται να εφαρμόσει άμεσα εθνική πολιτική για την Προληπτική Ιατρική και τη διατροφή. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και ανάμεσα στις ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου, όπου η θνησιμότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα συνεχώς αυξάνεται τις τελευταίες δεκαετίες, εν αντιθέσει με τις άλλες χώρες παρατηρείται μείωση κατά 30-60%. Ο ρυθμός αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης ελαττώνεται προοδευτικά και η Ευρωπαϊκή Ένωση, των 15 χωρών, μας έχει ήδη ξεπεράσει.
Βιβλιογραφία
1. Renaud S., Paul T. Cretan Mediterranean diet for prevention of coronary heart disease. Am. J. Clin. Nutr. 61(suppl.):1360S-7S, 1995.
2. de Longeril M., Salem P., Delaye J. Effects of Mediterranean type of diet on the rate of cardiovascular complications in patients with coronary artery disease. J. Amer. Coll. Cardiology 28(5): 1103-8, 1996.
3. Riccardi G, Clemente G, Giacco R(2003) Glycemic index of local foods and diets: the Mediterranean experience. Nutr. Rev. 61: S56-S60.
4. Tuomilehto J, Lindstrom J, et al. Finnish Diabetes Prevention Study Group: Prevention of type 2 diabetes mellitus by changes in lifestyle among subjects with impaired glucose tolerance. N Engl J Med 344:1343-1350, 2001.
5. Diabetes Prevention Program research Group: Reduction in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle intervention or metformin. N Engl J Med 346:393-403, 2002.
6. Chandalia M., Garg A., et al. Beneficial effects of high dietary fiber intake in patients with type2 diabetes mellitus. N Engl J Med 342:1392-1398, 2000.
* Ο Αντώνης Καφάτος σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έκανε δύο μεταπτυχιακά –στη Διατροφή και στη Δημόσια Υγεία– στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης. Απέκτησε ειδικότητα Παιδιατρικής στις ΗΠΑ το 1973. Πέρασε όλες τις ακαδημαϊκές βαθμίδες στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, το 1985 εξελέγη αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης και το 1993 εξελέγη καθηγητής. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα είναι, μεταξύ άλλων, η μελέτη παραγόντων κινδύνου για χρόνια νοσήματα, αγωγή Υγείας σε παιδιά και ενήλικες και οι πίνακες σύνθεσης ελληνικών τροφίμων. Έχει πάνω από 150 πρωτότυπες δημοσιεύσεις σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά.
