Μπορεί να ξεκινήσει με λήθη και σύγχυση. Με την πάροδο του χρόνου, κάποιος μπορεί να μην είναι πλέον σε θέση να κάνει σχέδια, να λύσει προβλήματα ή να επικοινωνήσει όπως παλιά. Η προσωπικότητά του μπορεί να αλλάξει, κομμάτια να χαθούν καθώς αγωνίζεται να αναγνωρίσει τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του.
Είναι μια οδυνηρή εικόνα και μια σκληρή πραγματικότητα για τις δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που ζουν με άνοια -ένας γενικός όρος για διάφορες νευρολογικές παθήσεις, συμπεριλαμβανομένης της νόσου Αλτσχάιμερ. Αυτή η μείωση είναι καταστροφική για όσους την βιώνουν και για τους αγαπημένους τους που παρακολουθούν τις επιπτώσεις της.
Το γιατί συμβαίνει η άνοια είναι ένα περίπλοκο ερώτημα με απαντήσεις ενσωματωμένες σε γενετικούς, περιβαλλοντικούς και παράγοντες του τρόπου ζωής. Όλο και περισσότερο, οι επιστήμονες διαπιστώνουν ότι οι λοιμώξεις -ιδιαίτερα οι ιογενείς- μπορεί να παίζουν ρόλο στην ανάπτυξη της άνοιας και ότι ο εμβολιασμός μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο. Ενώ πολλά από τα στοιχεία που αποτελούν τη βάση αυτών των συνδέσεων είναι συσχετιστικά και οι μηχανισμοί είναι ακόμα λίγο ασαφείς, υπογραμμίζουν ότι οι επιπτώσεις των λοιμώξεων μπορούν να γίνουν αισθητές τόσο έξω όσο και μέσα στον εγκέφαλο.
Οι λοιμώξεις σχετίζονται με την άνοια
Η διασταύρωση μεταξύ λοίμωξης και εγκεφαλικής λειτουργίας έχει γίνει ευρέως εμφανής τα τελευταία χρόνια, λόγω των θολών εγκεφάλων και των γνωστικών διαταραχών που προκύπτουν από την πανδημία COVID-19. Ωστόσο, αυτή η σχέση έχει διερευνηθεί στο πλαίσιο της άνοιας εδώ και δεκαετίες. Μια σειρά μελετών έχει δείξει ότι οι λοιμώξεις από ιούς έρπητα, συμπεριλαμβανομένου του ιού του απλού έρπητα (HSV) 1 και 2, που προκαλούν έρπητα του στόματος και των γεννητικών οργάνων, και του ιού της ανεμοβλογιάς-ζωστήρα (VZV) που προκαλεί ανεμοβλογιά και έρπητα ζωστήρα, σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο άνοιας, αν και το μέγεθος της αύξησης διαφέρει μεταξύ των μελετών.
Οι ιοί έρπητα είναι νευροτρόποι, που σημαίνει ότι εισβάλλουν και επιμένουν στα κεντρικά νευρικά κύτταρα και μερικές φορές στον εγκέφαλο.
Μη νευροτρόποι ιοί έχουν επίσης συνδεθεί με την άνοια, συμπεριλαμβανομένης της γρίπης και του HIV, όπως βακτήρια και παράσιτα -το στοματικό βακτήριο Porphyromonas gingivalis και το Toxoplasma gondii, αντίστοιχα. Ενώ τα δεδομένα δεν δείχνουν κατηγορηματικά ότι η λοίμωξη προκαλεί άνοια, έχουν οδηγήσει στην εξερεύνηση των πιθανών μηχανισμών που διέπουν τις συνδέσεις, με το ανοσοποιητικό σύστημα να αναδεικνύεται ως βασικός ένοχος.
Πώς μπορεί η λοίμωξη να πυροδοτήσει τη νευροεκφύλιση;
Οι λοιμώξεις μπορούν να ενεργοποιήσουν άμεσα τα ανοσοκύτταρα που ζουν στον εγκέφαλο ή/και να προωθήσουν τη διείσδυση περιφερικών ανοσοκυττάρων και φλεγμονωδών μορίων στον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό (κεντρικό νευρικό σύστημα ή ΚΝΣ). Το αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις: φλεγμονή.
Η νευροφλεγμονή προστατεύει το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα καταπολεμώντας τα παθογόνα και βοηθώντας στην επούλωση τραυματισμών. Αλλά έχει και μια σκοτεινή πλευρά -καθώς οι νευροφλεγμονώδεις διεργασίες εντείνονται για να διαχειριστούν μια απειλή, μπορούν επίσης να βλάψουν ή να σκοτώσουν νευρώνες. Τα τραυματισμένα ή τα νεκρά κύτταρα απελευθερώνουν μόρια που στη συνέχεια προκαλούν περισσότερη νευροφλεγμονή. Αυτή η παρατεταμένη ή υπερβολική ανοσολογικά μεσολαβούμενη καταστροφή εμπλέκεται σε διάφορους τύπους άνοιας, συμπεριλαμβανομένης του Αλτσχάιμερ. Είναι δίκοπο μαχαίρι: οι αντιδράσεις που προστατεύουν τον εγκέφαλο μπορούν επίσης να συμβάλουν στην κατάρρευσή του.
Για παράδειγμα, οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι το πεπτίδιο αμυλοειδές-β, μια πρωτεΐνη που συσσωρεύεται σε πλάκες (συστάδες) μεταξύ των νευρώνων σε ασθενείς με Αλτσχάιμερ, συμβάλλοντας στη γνωστική παρακμή, είναι μια έμφυτη ανοσολογική πρωτεΐνη που βοηθά στην καταπολέμηση των λοιμώξεων.
Πειράματα in vitro και σε ποντίκια απέδειξαν ότι το αμυλοειδές-β συνδέεται με γλυκοπρωτεΐνες στην επιφάνεια των ιών του έρπητα, σχηματίζοντας ένα δίκτυο μικρών ινών που παγιδεύουν και απομονώνουν τα ιικά σωματίδια. Ενώ είναι χρήσιμο για την αναστολή της ικανότητας των ιών να προσκολλώνται και να μολύνουν τα κύτταρα του ξενιστή, αυτή η διαδικασία προάγει επίσης την εναπόθεση του αμυλοειδούς-β στον Κεντρικό Νευρικό Σύστημα για να επιταχύνει ενδεχομένως τον σχηματισμό πλάκας.
Η νευροεκφύλιση που σχετίζεται με τη μόλυνση μπορεί να πυροδοτηθεί από μια νέα λοίμωξη ή επανενεργοποίηση ενός ιού που έχει παραμείνει αδρανής στα κύτταρα ενός ξενιστή (σκεφτείτε τον έρπητα ζωστήρα, ο οποίος συμβαίνει όταν ο VZV που αποκτήθηκε κατά τη διάρκεια μιας περίπτωσης ανεμοβλογιάς επανενεργοποιείται χρόνια αργότερα για να προκαλέσει έναν νέο γύρο επώδυνων συμπτωμάτων).
Η συστηματική φλεγμονή που προκαλείται από μια λοίμωξη ή πάθηση σε άλλο σημείο του σώματος θα μπορούσε να συμβάλει στη γνωστική εξασθένηση, καθώς οι φλεγμονώδεις μεσολαβητές μπορεί να διαταράξουν ή να διαπεράσουν τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό και να προκαλέσουν φλεγμονή στον εγκέφαλο. Μικρόβια που κανονικά δεν μολύνουν τον εγκέφαλο, όπως η Klebsiella pneumoniae, μπορούν επίσης να διαπεράσουν τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό και να προκαλέσουν φλεγμονή, όπως και προϊόντα που απελευθερώνουν (π.χ. βακτηριακά κυστίδια μεμβράνης).
Είναι δυνατόν να ανιχνευθεί ή να αντιμετωπιστεί έγκαιρα η νευροφλεγμονή για να αποτραπούν οι μακροπρόθεσμες γνωστικές επιπτώσεις της;
Ενώ προς το παρόν δεν υπάρχουν τακτικές κλινικές δοκιμές για τον σκοπό αυτό, αποτελεί ενεργό πεδίο έρευνας. Πρόοδοι στις τεχνολογίες απεικόνισης του εγκεφάλου και οι βιοδείκτες υγρών ανοίγουν την πόρτα για νέες διαγνωστικές στρατηγικές και θεραπευτικές προσεγγίσεις που στοχεύουν στη νευροφλεγμονή.
Τα εμβόλια μπορεί να μειώσουν τον κίνδυνο άνοιας
Εάν η λοίμωξη σχετίζεται με άνοια, ο εμβολιασμός -ο οποίος προετοιμάζει το ανοσοποιητικό σύστημα να αντιμετωπίσει μικροβιακές απειλές- φαίνεται να γέρνει την πλάστιγγα προς την αντίθετη κατεύθυνση. Δηλαδή, σε άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω, πολλά συνήθη εμβόλια έχουν συνδεθεί με μειωμένο κίνδυνο άνοιας και Αλτσχάιμερ.
Για παράδειγμα, μια αναδρομική μελέτη πληθυσμού που συνέκρινε εμβολιασμένα με μη εμβολιασμένα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω διαπίστωσε ότι όσοι έλαβαν εμβόλια Tdap/Td, έρπητα ζωστήρα ή πνευμονιοκοκκικού εμβολίου κατά την έναρξη της περιόδου μελέτης ή μετά την έναρξη είχαν μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης Αλτσχάιμερ κατά 30%, 25% και 27% αντίστοιχα.
Σε μια άλλη πρόσφατη ανάλυση, οι ερευνητές εξέτασαν τα ηλεκτρονικά ιατρικά αρχεία χιλιάδων ατόμων στην Ουαλία, δείχνοντας ότι άτομα που έλαβαν το εμβόλιο του έρπητα ζωστήρα όταν ήταν 79-80 ετών εμφάνισαν 20% μειωμένη πιθανότητα νέας διάγνωσης άνοιας σε διάστημα 7 ετών, ιδιαίτερα μεταξύ των γυναικών (ίσως, εν μέρει, λόγω διαφορών που σχετίζονται με το φύλο στην ανοσολογική απόκριση ή την παθογένεση της άνοιας). Ο εμβολιασμός κατά της γρίπης έχει επίσης συσχετιστεί με μειωμένο κίνδυνο Αλτσχάιμερ.
Γιατί τα εμβόλια μπορεί να προστατεύουν από την άνοια, ενώ οι μολύνσεις είναι κακά νέα; Οι απαντήσεις πιθανότατα συνδέονται με τις ίδιες διαδικασίες. Προλαμβάνοντας τη μόλυνση ή την επανενεργοποίηση του ιού ή περιορίζοντας τη σοβαρότητα της νόσου, τα εμβόλια μπορούν να ελαχιστοποιήσουν τη νευροφλεγμονή και την επακόλουθη νευροεκφύλιση.
Ορισμένες αντιδράσεις που ενεργοποιούνται από εμβόλιο είναι ειδικές για το παθογόνο που στοχεύει ένα εμβόλιο. Ωστόσο, επειδή πολλά εμβόλια κατά διαφόρων ιών έχουν συνδεθεί με μειωμένο κίνδυνο άνοιας, οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι μπορεί να παίζει ρόλο μια πιο γενική διαμόρφωση των ανοσολογικών αντιδράσεων. Πράγματι, τα εμβόλια διατηρούν το ανοσοποιητικό σύστημα έτοιμο να αντιμετωπίσει διάφορες μολυσματικές απειλές, οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν εκείνες που δεν έχουν σχεδιαστεί ειδικά για να αντιμετωπίσουν.
Τι δεν γνωρίζουμε
Παρόλο που υπάρχουν πολλά στοιχεία για τη σχέση λοίμωξης-εμβολιασμού-άνοιας, δεν υποδεικνύουν όλες οι μελέτες συσχέτιση. Από αυτές που την υποδεικνύουν, υπάρχουν διακυμάνσεις στα αποτελέσματα (δηλαδή, μια μελέτη μπορεί να διαπιστώσει ότι ένα εμβόλιο μειώνει τον κίνδυνο άνοιας κατά ένα ορισμένο ποσό, μια άλλη όχι τόσο πολύ). Αυτές οι αποκλίσεις υπογραμμίζουν την ανάγκη για συνεχή έρευνα.
Πόσο συμβάλλουν τα παθογόνα στον κίνδυνο άνοιας; Πόσα χρόνια πριν από τη διάγνωση της άνοιας έχει σημασία η έκθεση σε ιούς; Δηλαδή, επηρεάζει μια λοίμωξη νωρίς στη ζωή τον κίνδυνο αργότερα και μπορεί η θεραπεία σε πρώιμο στάδιο της λοίμωξης να αποτρέψει μελλοντικές επιπλοκές; Ποια είναι η επίδραση του τύπου του εμβολίου (δηλαδή, ζωντανό εξασθενημένο, mRNA κ.λπ.), εάν υπάρχει; Με ποιους τρόπους αλληλεπιδρούν οι λοιμώξεις και τα εμβόλια με άλλους παράγοντες που αποτελούν τη βάση της άνοιας, όπως η γενετική;
Μια μελέτη διαπίστωσε ότι άτομα που φέρουν έναν γενετικό παράγοντα ευαισθησίας για Αλτσχάιμερ (μια παραλλαγή του γονιδίου APOE, γνωστή ως APOE4) και με συχνές επανενεργοποιήσεις του HSV-1 είχαν περίπου τρεις φορές υψηλότερο κίνδυνο για Αλτσχάιμερ. Σε άτομα αρνητικά για APOE4, δεν υπήρξε συσχέτιση μεταξύ του HSV-1 και Αλτσχάιμερ, γεγονός που δίνει έμφαση στην πολύπλευρη πτυχή της ανάπτυξης άνοιας.
Συμπέρασμα
Δεν θα αναπτύξουν άνοια όλοι όσοι μολύνονται με HSV, VZV ή οποιοδήποτε αριθμό παθογόνων, με τον ίδιο τρόπο που τα εμβόλια δεν είναι το παν για τον μετριασμό του κινδύνου. Τίποτα στην υγεία δεν είναι τόσο απλό. Είναι το σωρευτικό προϊόν των γονιδίων μας, των μικροβίων που ζουν μέσα και πάνω μας, του περιβάλλοντός μας και του τρόπου με τον οποίο ζούμε που διαμορφώνει την ευημερία μας.
Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους η ελαχιστοποίηση των λοιμώξεων και η τακτική εμβολιασμός είναι καλές ιδέες, ειδικά δεδομένων των μόνιμων επιπτώσεων που μπορούν να έχουν οι λοιμώξεις στο σώμα. Τα εμβόλια είναι αποτελεσματικά εργαλεία για τη διαχείριση μολυσματικών ασθενειών. Το γεγονός ότι μπορούν επίσης να προστατεύσουν από τη γνωστική παρακμή είναι ένα αναδυόμενο όφελος που αξίζει να λάβουμε υπόψη.
