Του Γιώργου Τζινάκου*
Η πρόβλεψη του μέλλοντος είναι παιχνίδι ανόητων, λένε κάποιοι. Ανεξάρτητα από το πόσο αληθές είναι αυτό, στην περίπτωση του κορονοϊού είναι σαφές ότι μια σωστή πρόβλεψη είναι πολύ δύσκολη.
Οι υπουργοί Υγείας, όπως ο Γερμανός Jens Spahn, λένε ότι είναι αδύνατο να προβλέψει κάποιος τι θα συμβεί τις επόμενες εβδομάδες, παρά την πρόσβασή του σε “βουνά” δεδομένων, συμπεριλαμβανομένης μιας μελέτης του 2007 που προειδοποίησε για την επανεμφάνιση μολύνσεων «τύπου SARS-CoV».
Πέραν των θανάτων, της θλίψης, της αύξησης της οικογενειακής βίας, των επιπτώσεων στην ψυχική μας υγεία, της παιδικής κακοποίησης κ.α., ο κορονοϊός άλλαξε τη ζωή μας σε πολλούς τομείς. Θάνατος στη χειρότερη περίπτωση, ευτυχώς για λίγους στη χώρα μας, ανεργία για αρκετούς, τηλεργασία για πολλούς αλλά και μείωση της ρύπανσης λόγω εκμηδενισμού των μεταφορών – ταξιδιών.
Εκδίκηση της φύσης
Η φύση έχει μηχανισμούς άμυνας και ίσως ο νέος κορωνοϊός να είναι ένας από αυτούς. Αλλά όσο η πανδημία εξελίσσεται, προκύπτει μια πιο αισιόδοξη εικόνα σε σύγκριση με τα «τρομοκρατικά» στατιστικά που οδήγησαν πολλές χώρες σε lockdown. Σύμφωνα με τους επιδημιολόγους, τόσο στην Ελλάδα (Σωτήτης Τσιόδρας) όσο και στο εξωτερικό, οι περισσότεροι που μολύνονται έχουν ήπια ή καθόλου συμπτώματα. Να σημειωθεί επίσης ότι τα στοιχεία δείχνουν ότι ο κορονοϊός Sars-Cov-2 που προκαλεί τη νόσο Covid-19, είναι πολύ λιγότερο θανατηφόρος για νέους και παιδιά σε σχέση με τη γρίπη.
Ο κόσμος αλλάζει γρηγορότερα από ποτέ. Τα lockdown και η κοινωνική απόσταση θα αλλάξουν βαθιά την κοινωνία. Το Social Distancing θα καταστρέψει τα νυχτερινά κέντρα, τα εστιατόρια, ακόμη και τα μικρά μπαράκια. Οι αγρότες καταρρέουν και αυτό έρχεται σε συμφωνία με τις προβλέψεις ειδικότερων εμού ότι οι τιμές θα αυξηθούν λόγω ελλείψεων και όχι εξαιτίας κερδοσκοπικής ζήτησης. Σίγουρα, τα συμφέροντα πίσω από ένα εμβόλιο κατά του κορονοϊού είναι τεράστια και θα γίνουν τα πάντα προκειμένου να πειστούν όλοι ότι αυτό είναι απαραίτητο.
Επιπτώσεις
Η αλλαγή στον τρόπο ή τον τόπο εργασίας ενός επαγγελματία μπορεί να αποτελέσει την καταστροφή ενός συνεργάτη του ή την επιχειρηματική ευκαιρία για κάποιον άλλο. Η καταστροφή του τουρισμού, των εκθέσεων και συνεδρίων, των επαγγελματικών ταξιδιών είναι τα πρώτα που έρχονται στο μυαλό του καθενός.
Το αισιόδοξο σενάριο είναι ότι αυτό θα είναι ένα εφάπαξ γεγονός από το οποίο θα ανακάμψουμε, έχοντας μάθει τουλάχιστον δύο μαθήματα. Πρώτον, δεν πρέπει να εξαρτόμαστε από μη ανθεκτικές, μεγάλες αλυσίδες εφοδιασμού. Πρέπει να επενδύσουμε σε πλεονάζουσα χωρητικότητα, σε άτομα και εξοπλισμό, για να αντιμετωπίσουμε τέτοια γεγονότα, τα οποία είναι αδύνατο αλλά όχι απαραίτητα απίθανο να συμβούν. Και δεύτερον μπορεί να μάθουμε ότι είναι περιττό για τους εργαζόμενους στις πόλεις να περνούν μία ή δύο δυσάρεστες ώρες κάθε μέρα μετακινούμενοι από το σπίτι στο γραφείο.
Η πανδημία έχει οδηγήσει σε αυτό που είναι στην πραγματικότητα το μεγαλύτερο πείραμα που έχει διεξαχθεί ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία. Τη δουλειά από το σπίτι -το κάνω όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Χαρείτε λοιπόν χαρείτε με τις ευκολίες που προσφέρει η τηλεδιάσκεψη. Ήδη πολλές εταιρίες «μεταφέρουν» τα «κεντρικά τους γραφεία» στο cloud.
Πιστεύω ότι η πανδημία COVID-19 θα ενθαρρύνει επιχειρηματίες, επενδυτές και υπαλλήλους του τεχνολογικού τομέα να εξετάσουν ευκαιρίες εκτός των τεχνολογικών κόμβων (tech hubs). Άτομα που έχουν σκεφτεί μια μετακίνηση, να αξιοποιήσουν την εμπειρογνωμοσύνη στον τομέα τους ή για αλλαγή τρόπου ζωής, ή να είναι κοντά σε οικογένεια και φίλους, μπορούν να επιλέξουν τώρα να μετακομίσουν σε άλλες περιοχές ή χώρες. Βέβαια ορισμένοι οργανισμοί μπορεί να προσπαθήσουν να «προστατεύσουν» τους υπαλλήλους τους από το να υποχρεωθούν να εργαστούν από το σπίτι τους.
Υπάρχουν ορισμένα ερωτήματα: Ας πούμε ότι τα έχετε όλα τακτοποιήσει και τελικά είστε άνετοι με το φορητό υπολογιστή στην αγκαλιά σας – τι θα κάνουμε με όλους αυτούς τους ελεύθερους χώρους γραφείων και τους εργαζόμενους με χαμηλό εισόδημα που καθαρίζουν; Ποιος θα ωφεληθεί περισσότερο; Οι εργαζόμενοι στην πόλη, απαλλαγμένοι από το άγχος και το κόστος των μετακινήσεων ή οι εργοδότες που απαλλάχτηκαν από τεράστια γενικά έξοδα;
Είναι σίγουρο ότι η μείωση στους χώρους γραφείων λόγω της τηλεργασίας θα επιφέρει πλήγμα στους κατασκευαστές και τις εταιρίες διαχείρισης ακινήτων. Φαντάζομαι ότι η πανδημία θα επιταχύνει την ανάπτυξη της υποδομής που απαιτείται για την υποστήριξη του διαδικτυακού μας έργου. Δεν ξέρω αν αυτό συμβεί άμεσα στην Ελλάδα, καθώς τα δίκτυα 5G θεωρούνται από κάποιους ότι τους κάνουν πειραματόζωα αλλά στο εξωτερικό αναπτύσσονται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Ανησυχώ όμως ότι σε έναν μετα-πανδημικό κόσμο, οι εταιρείες μπορεί να κάνουν λιγότερη χρήση της ανθρώπινης εργασίας, αντικαθιστώντας τους εργαζόμενους με ρομποτική και ΑΙ (Artificial Intelligence – τεχνητή νοημοσύνη). Ήδη στην Κίνα γίνονται μεγάλης κλίμακας «πειράματα» με χρήση ΑΙ (μέσω apps – εφαρμογών κινητής τηλεφωνίας και όχι μόνο). Τράπεζες εγκρίνουν Online δάνεια σε πελάτες τους, λαμβάνοντας υπόψιν 5.000 παράγοντες (από 10-12 στο παρελθόν) που επηρεάζουν το προφίλ του δανειολήπτη. Ένα από τα πιο περίεργα κριτήρια είναι το πόσο συχνά ξεμένει από μπαταρία το κινητό του υποψήφιου δανειολήπτη, καθώς αυτό δείχνει ότι δεν είναι υπεύθυνος και άρα πιθανόν να μην αποπληρώσει έγκαιρα το δάνειο του.
Τουρισμός
Η τουριστική βιομηχανία είναι ημιθανής για φέτος. Τα συνέδρια είναι επίσης νεκρά. Πολύ δύσκολα τα πράγματα και για όσους ασχολούνται με γάμο και βάπτιση (οργάνωση εκδηλώσεων, φωτογραφία κλπ.). Στην Ελλάδα, η οποία τα πήγε μέχρι στιγμής εξαιρετικά στη διαχείριση της πανδημίας, οι κυβερνητικές προβλέψεις κάνουν λόγο για πτώση 50% στα τουριστικά έσοδα το 2020 (αισιόδοξο σενάριο) και ύφεση έως 8%. Ισπανία, Γερμανία, Ιταλία, όπως και η Ελλάδα έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους στον εσωτερικό τουρισμό, ώστε να υπάρξουν έσοδα φέτος. Στις άλλες χώρες όμως η σχέση εσωτερικού και αλλοδαπού τουρισμού κυμαίνεται από 40% έως 60%.
Στην Ελλάδα ο εσωτερικός τουρισμός δεν ξεπερνά το 15%. Στο ποσοστό περιλαμβάνεται μέρος των Ελλήνων που εργάζονται στο εξωτερικό αλλά επιστρέφουν κατά τακτά χρονικά διαστήματα στην Ελλάδα. Στην Ιταλία φέτος θα δοθεί αναγκαστικά βάρος στον εσωτερικό τουρισμό, παρέχοντας κουπόνια (από 350 – 500 ευρώ) στις οικονομικά ασθενέστερες οικογένειες, ώστε να πάνε έστω και ολιγοήμερες διακοπές εντός χώρας.
Από τη άλλη, τις τελευταίες ημέρες κάτι φαίνεται να αλλάζει στη στάση της Γερμανίας για ταξίδια εκτός των συνόρων της, με πιθανούς κερδισμένους την Ελλάδα, την Αυστρία και την Κροατία. Στην Ελλάδα θα ανακοινωθεί προσεχώς λεπτομερές σχέδιο για τον τουρισμό που θα προβλέπει τη χρήση μάσκας στις μετακινήσεις, τήρηση αποστάσεων, υγειονομικό διαβατήριο, ηλεκτρονικό check-in, συνεργασία με γιατρό στα ξενοδοχεία και εκπαίδευση εργαζομένων. Όμως τα πρόσθετα μέτρα ασφαλείας και οι μειωμένες πληρότητες θα δημιουργήσουν επιπλέον κόστος για τους ξενοδόχους με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε σε αύξηση τιμών για φέτος ώστε να είναι οικονομικά βιώσιμη η λειτουργία των μονάδων.
Πτήσεις – Μείωση επαγγελματικών ταξιδιών
Οι κυβερνήσεις θα διαθέσουν περισσότερα από 85 δισ. δολάρια για να στηρίξουν τις αεροπορικές εταιρείες. Αλλά μετά τις περικοπές των θέσεων εργασίας -20.000 ανακοινώθηκαν στην Ευρώπη πριν δύο εβδομάδες- διεξάγεται μια συζήτηση σχετικά με το εάν αυτή η βοήθεια θα κάνει περισσότερα από απλώς να καθυστερήσει το αναπόφευκτο. Οι επικεφαλής των αεροπορικών εταιριών αναμένουν το 2022 ή το 2023 να ανακάμψουν από τον κορονοϊό.
Εξακολουθώ να πιστεύω ότι θα έχουμε εταιρικά ταξίδια καθώς τίποτα δεν είναι καλύτερο από μια προσωπική συνάντηση με έναν πελάτη ή έναν υποψήφιο για πρόσληψη. Αλλά για συσκέψεις ρουτίνας, νομίζω ότι θα δούμε πολύ περισσότερα βίντεο. Πιστεύω επίσης ότι το Zoom έχει καταφέρει να περάσει από τον «εταιρικό» πελάτη στον «καταναλωτή», καθώς πολλά άτομα από το περιβάλλον μου, ηλικίας 10 ετών και άνω γνωρίζουν πώς να το χρησιμοποιήσουν. Ακόμη, η ματαίωση συνεδρίων θα επιφέρει μείωση στις πληρότητες των αεροσκαφών.
Δημόσιο – Υπηρεσίες Υγείας
Τις τελευταίες ημέρες στο ελληνικό δημόσιο έγιναν όσα δεν έχουν γίνει τα τελευταία 10 χρόνια. Θα μπορούσαμε να φτάσουμε σε μια κατάσταση σχεδόν καθολικής διαδικτυακής πρόσβασης στο σπίτι. Πλέον, κάθε υπηρεσία του Δημοσίου που ψηφιοποιείται παρέχεται αποκλειστικά μέσω του gov.gr.
Ένα από τα πρώτα πράγματα που έγινε αναγκαστικά ώστε περιοριστεί η κίνηση των ανθρώπων εκτός σπιτιού ήταν το να καταστεί δυνατή η λήψη ιατρικών συνταγών στο κινητό τηλέφωνο. Αυτό από μόνο του απέτρεψε 25.000 Έλληνες από το να επισκέπτονται το γιατρό τους, σε διάστημα 20 ημερών. Επίσης, έγγραφα που μέχρι πρόσφατα απαιτούσαν την επίσκεψη σε κυβερνητικά γραφεία και ενασχόληση με την δαιδαλώδη γραφειοκρατία, διατέθηκαν μέσω Internet, μειώνοντας κατά χιλιάδες τις καθημερινές διαδρομές.
Η υιοθέτηση ψηφιακών εργαλείων υγείας – από υπηρεσίες αξιολόγησης έως την τηλεϊατρική – επιταχύνθηκε ραγδαία, με οργανισμούς υγειονομικής περίθαλψης σε όλο τον κόσμο να αναζητούν ψηφιακές λύσεις για να υποστηρίξουν τις προσπάθειές τους κατά της πανδημίας.
Virtual εκπαίδευση
Η αλλαγή που βλέπουμε τώρα στην εκπαίδευση δεν είναι κάτι που είναι πιθανό να επανέλθει στο «φυσιολογικό» το φθινόπωρο. Αν και οι εκπαιδευτικοί θα αποτελούν πάντα αναπόσπαστο κομμάτι στην εκπαιδευτική διαδικασία, θα πρέπει να υπάρχει συνεχής ευελιξία όταν πρόκειται για πράγματα όπως η παράδοση εργασιών, τα τεστ και η βαθμολόγηση. Ειδικά στα ιδιωτικά σχολεία, περιμένω ότι θα δούμε μια αύξηση σε συνδυασμένα μαθησιακά περιβάλλοντα που περιλαμβάνουν μάθηση τόσο στη φυσική ρύθμιση της τάξης όσο και στο διαδίκτυο. Αυτήν τη στιγμή, οι εκπαιδευτικοί βασίζονται στο Zoom και το Slack για να διδάξουν και να αλληλεπιδράσουν με τους μαθητές.
Όμως, στην πραγματικότητα, κανένα εργαλείο ή πλατφόρμα ed-tech δεν μπορεί ή πρέπει να αναπαράγει την σχολική τάξη. Ο ρόλος της τεχνολογίας είναι να δημιουργήσει νέες εμπειρίες συνολικά. Όταν τα πράγματα επανέλθουν στο φυσιολογικό, η χρήση Zoom και Slack θα μειωθεί.
Logistics
Βραχυπρόθεσμα, οι εταιρείες ανησυχούν για τις ελλείψεις κρίσιμων αγαθών σε ολόκληρη την αλυσίδα εφοδιασμού και ορισμένες αναζητούν εναλλακτικές πηγές πιο κοντά στο σπίτι. Ο τρέχων τρόπος κατασκευής προϊόντων σε κεντρικά εργοστάσια με χαμηλό κόστος εργασίας στα πέρατα του κόσμου δεν μπορεί να αντέξει μελλοντικές κρίσεις όπως η πανδημία του κορονοϊού. Μακροπρόθεσμα, μόλις βγούμε από την τρέχουσα κρίση, αναμένουμε από τις επιχειρήσεις και τις κυβερνήσεις να επικεντρωθούν στην καλύτερη ποσοτικοποίηση των κινδύνων που αντιμετωπίζουν και στην ενσωμάτωση πιθανών ζημιών σε επιχειρηματικές κινήσεις. Αυτές οι επιχειρήσεις θα μοντελοποιήσουν το μέγεθος και τον αντίκτυπο διαφόρων σεναρίων-σοκ για να καθορίσουν τις ενέργειες που πρέπει να λάβουν για την ανοικοδόμηση των αλυσίδων εφοδιασμού τους και ταυτόχρονα να δημιουργήσουν ανθεκτικότητα για το μέλλον. Αυτές οι ενέργειες θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν την προσέγγιση των προμηθευτών στο σπίτι, αλλά θα μπορούσαν επίσης να περιλαμβάνουν μια σειρά από άλλες επενδύσεις ανθεκτικότητας.
Εστιατόρια
Τα εστιατόρια ενδέχεται να συνδεθούν μόνιμα με πλατφόρμες υπηρεσιών delivery ή να επεκτείνουν την εμβέλειά τους μέσω κουζίνας φάντασμα (ghost kitchen). Αυτή η κρίση θα αναγκάσει τις μικρές επιχειρήσεις- εστιατόρια που βασίστηκαν ιστορικά στην κατανάλωση μέσα στο μαγαζί ως κύρια πηγή εισοδήματος να αναπτύξουν εναλλακτικές ροές εσόδων, ώστε να μπορούν να αντέξουν το επόμενο μεγάλο γεγονός. Για παράδειγμα, πολλά εστιατόρια ενδέχεται να συνδεθούν μόνιμα με πλατφόρμες υπηρεσιών παράδοσης (delivery) ή να επεκτείνουν τη γεωγραφική τους εμβέλεια μέσω κουζινών φαντασμάτων αλλά και περισσότερες μπουτίκ ρούχων θα αναπτύξουν μια διαδικτυακή παρουσία που θα φτάνει πέρα από τις τοπικές γειτονιές τους.
Η κουζίνα-φάντασμα είναι μια επαγγελματική εγκατάσταση προετοιμασίας και μαγειρικής για την προετοιμασία γευμάτων μόνο για παράδοση. Μια κουζίνα-φάντασμα περιέχει τον εξοπλισμό και τις εγκαταστάσεις της κουζίνας που απαιτούνται για την προετοιμασία γευμάτων εστιατορίου, αλλά δεν έχει τραπεζαρία για πελάτες. Τα εστιατόρια που χρησιμοποιούν κουζίνες-φάντασμα ενδέχεται να έχουν διαφορετική φυσική τοποθεσία για τους πελάτες, ή μπορεί να είναι ένα εστιατόριο-φάντασμα μόνο για παράδοση.
Μια κουζίνα-φάντασμα διαφέρει από ένα εστιατόριο-φάντασμα στο ότι η κουζίνα δεν φέρει απαραίτητα την επωνυμία του εστιατορίου και μπορεί να περιέχει χώρο και εγκαταστάσεις για περισσότερες από μία επωνυμίες εστιατορίων.
Πόσο θα αλλάξει η ζωή μας;
Για πολλούς ανθρώπους στον πλανήτη και με το φόβο ενός δεύτερου κύματος της πανδημίας δεν θα αλλάξουν και πολλά πριν βγει ένα εμβόλιο. Πολλοί δεν θα μπουν σε ένα κατάστημα χωρίς μάσκα, δεν θα καθίσουν σε πολυσύχναστο κινηματογράφο, θέατρο ή εστιατόριο ή θα αποφύγουν να πετάξουν με αεροπλάνο. Πριν υπάρξει εμβόλιο, ίσως να μην πάνε σε γυμναστήριο, στην παραλία ή σε εμπορικό κέντρο. Πόσοι από αυτούς τους χώρους ψυχαγωγίας ή εταιρίες θα εξαφανιστούν μόνιμα ή θα εξαγοραστούν από τους ανταγωνιστές είναι άγνωστο.
Εάν πολλοί εργάζονται από το σπίτι τώρα, μπορεί αρκετοί απ’ αυτούς να εξακολουθήσουν να εργάζονται από το σπίτι έξι μήνες ή ένα χρόνο από σήμερα. Επιπλέον, ο εργοδότης τους μπορεί τελικά να αποφασίσει ότι η επιχείρηση μπορεί να μισθώσει το μισό χώρο που αυτή τη στιγμή χρησιμοποιεί και να τους υποχρεώσει να εργαστούν μόνιμα από το σπίτι.
Ακόμα και αφού βρεθεί ένα εμβόλιο, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι θα ξαναγυρίσουμε στην παλιά μας ζωή. Η αίσθηση του «τόπου» και της παρουσίας μας μπορεί να αλλάξει μόνιμα. Όταν δεν πηγαίνετε σε ένα γραφείο, όταν οι χώροι λιανικής των πόλεων μας (καταστήματα, μπαρ, εστιατόρια, γυμναστήρια) κάθονται άδειοι και όταν τα θέατρα είναι κλειστά, οι ζωές μας θα μπορούσαν να γίνουν πιο μοναχικές, η σύνδεσή μας με τους άλλους πιο αδύναμη. Χάνουμε τις απλές αλληλεπιδράσεις και τις τυχαίες συναντήσεις που επεκτείνουν τον κύκλο των φίλων και των γνωστών μας. Μπορούμε να σχεδιάσουμε μια συνάντηση Zoom με φίλους που γνωρίζουμε καλά. Δεν θα μπορούμε όμως να συναντήσουμε έναν φίλο σε ένα εστιατόριο ή σε ένα εμπορικό κέντρο που έχει κλείσει.
Θα υπάρξουν πολύτιμα μαθήματα σχετικά με το πώς οι πληθυσμοί ανταποκρίνονται σε αυτήν την αντίδραση ενός τόσο συγκλονιστικού οικονομικού μεγέθους που δεν έχει συμβεί ποτέ ξανά στην ανθρώπινη κοινωνία. Οι επιχειρήσεις, ακόμη και εκείνες που έχουν ανοίξει ξανά, αντιμετωπίζουν μια πολύ δύσκολη πορεία και πολλά εστιατόρια έχουν διαπιστώσει ότι οι άνθρωποι δεν επιστρέφουν καθώς προτιμούν την ασφάλεια των σπιτιών τους. Η οικονομική επιβράδυνση είναι πιθανό να συνεχιστεί τουλάχιστον έως το 2022. Το ίδιο και στα ξενοδοχεία σε άλλες πόλεις της Κίνας που εμφανίζουν πληρότητες έως 25%.
Όλοι λαχταρούμε την επιστροφή στην κανονικότητα και στην πληρότητα των κοινωνικών μας εμπειριών. Ωστόσο, απλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πότε και πώς θα ξαναρχίσουμε τη ζωή μας όπως ήταν πριν από την πανδημία. Για να μειώσουμε το άγχος για το άγνωστο, είναι καλύτερο να επικεντρωθούμε στο να ζούμε τις ζωές μας, προς το παρόν περιορισμένες, παραγωγικές και ευτυχισμένες. Ποια άλλη επιλογή έχουμε;
* Ο Γιώργος Τζινάκος είναι σύμβουλος επιχειρήσεων σε θέματα marketing – πωλήσεων και επικοινωνίας. Επικοινωνία e-mail: gtzinakos2020 {at} gmail.com
