Για πολλά χρόνια, η φλεγμονή ήταν ένας από τους κύριους εχθρούς της ιατρικής. Οι ειδικοί τη θεωρούσαν ως μια παρενέργεια της ασθένειας και των τραυματισμών, ένα αρνητικό υποπροϊόν των προσπαθειών του σώματος να θεραπευτεί. Μερικοί πιστεύουν ότι η φλεγμονή είναι τόσο κεντρική για τη σωστή λειτουργία του σώματος που πρέπει να ξαναγραφεί η κατανόησή μας για τη φυσιολογία. Αυτή η άποψη όμως έχει επανεκτιμηθεί την τελευταία δεκαετία. Η φλεγμονή, αποδεικνύεται ότι δεν είναι πάντα κακή. Στην πραγματικότητα, οι ερευνητές πιστεύουν όλο και περισσότερο ότι παίζει ζωτικό ρόλο στη διατήρηση της καλής υγείας.
«Η φλεγμονή είναι μια φυσική κατάσταση», λέει ο David A. Hafler, καθηγητής ανοσοβιολογίας και πρόεδρος του Τμήματος Νευρολογίας στην ιατρική σχολή του Yale. “Όταν κοιτάζετε το ανοσοποιητικό σύστημα, έχει πολλαπλούς ρόλους. Το προφανές είναι ότι καταπολεμά τη μόλυνση. Αλλά το ανοσοποιητικό σύστημα έχει επίσης επιλεγεί από τη φύση για χρήση σε διάφορα συστήματα ομοιόστασης. Η φλεγμονή είναι κάτι παραπάνω από την καταπολέμηση μιας ασθένειας”.
Μερικά παραδείγματα: Το ανοσοποιητικό σύστημα λειτουργεί μερικές φορές ως ένα είδος πληρώματος που καθαρίζει την μοριακή ακαταστασία. Αλλού, εκτελεί τέτοιες λειτουργίες που δεν σχετίζονται καθόλου με την καταπολέμηση των μικροβίων, όπως το κλάδεμα των υπερβολικών νευρώνων στον εγκέφαλο των παιδιών -ένα ουσιαστικό μέρος της ανάπτυξης του εγκεφάλου. Το ανοσοποιητικό σύστημα βοηθά επίσης στη ρύθμιση της λειτουργίας πολλών οργάνων, συμπεριλαμβανομένου του ήπατος και των εντέρων. Κάνοντας όλα αυτά τα καλά πράγματα, αναπόφευκτα αφήνει υπολείμματα φλεγμονής.
Ενώ αυτές οι ιδέες αναδιατυπώνουν τη φλεγμονή ως ένα πιο θετικό συστατικό της υγείας ενός ατόμου, εγείρουν επίσης ενδιαφέρουσες ερωτήσεις σχετικά με το πώς η φλεγμονή μπορεί να προκαλέσει ασθένεια αργότερα στη ζωή. Για παράδειγμα, μήπως ορισμένες ασθένειες όπως ο καρκίνος, προκαλούνται όταν τα καθήκοντα συντήρησης και ρύθμισης του ανοσοποιητικού συστήματος πάνε στραβά, συχνά σε σχέση με ένα γονίδιο και προκαλεί υπερβολική φλεγμονή.
“Το ανοσοποιητικό σύστημα είναι ένα δίκοπο μαχαίρι”, λέει ο John MacMicking, αναπληρωτής καθηγητής μικροβιακής παθογένεσης και ανοσοβιολογίας. “Μερικά πράγματα βοηθούν στην προστασία σας και μερικά πράγματα σας βάζουν σε κίνδυνο”. Οι ερευνητές αναζητούν τη σωστή ισορροπία.
Η φλεγμονή έχει ήδη αναγνωριστεί ως ο ένοχος -και όχι απλώς παρενέργεια- για πολλές ασθένειες, συμπεριλαμβανομένης της πολλαπλής σκλήρυσνης και άλλων αυτοάνοσων ασθενειών. Επίσης παίζει ρόλο στις λεγόμενες ασθένειες του τρόπου ζωής και σε καταστάσεις όπως οι καρδιακές παθήσεις, η παχυσαρκία και ο διαβήτης, λέει ο Akiko Iwasaki, καθηγητής ανοσοβιολογίας. Είναι δύσκολο να σκεφτούμε οποιαδήποτε ασθένεια που δεν περιλαμβάνει φλεγμονή. Αυτό το γεγονός έχει κάνει ορισμένους ερευνητές να επανεκτιμήσουν τον ρόλο της φλεγμονής στη λειτουργία του σώματος.
“Εξακολουθούμε να σκεφτόμαστε με βάση τη φυσιολογία και την ανώμαλη φλεγμονή”, δηλώνει ο καθηγητής Ruslan Medzhitov, ένας από τους κορυφαίους ερευνητές της φλεγμονής στον κόσμο. “Αυτή η άποψη, νομίζω, είναι ξεπερασμένη. Αλλά δεν υπάρχει σύγχρονο πλαίσιο για την αντικατάσταση αυτής της άποψης”.
Ο Medzhitovκαι εργάζεται για να κατασκευάσει ένα νέο πλαίσιο σκέψης. Υποστηρίζει ότι η φλεγμονή είναι τόσο κεντρική για την κατανόηση της φυσιολογίας όσο και οι ορμόνες. Εκτιμά ότι είμαστε περίπου στη μέση της χαρτογράφησης των βασικών, αλλά μόνο στο 10% του δρόμου προς την πλήρη κατανόηση του τρόπου λειτουργίας της φλεγμονής. “Είναι σαφές ότι η φλεγμονή δεν αφορά μόνο τη μόλυνση”, τονίζει. “Δεν είναι απλώς μια απάντηση στον τραυματισμό. Έχει πολλές άλλες περιγραφές εργασίας, πολλές άλλες λειτουργίες που εμπλέκονται επίσης σε αυτό που αποκαλούμε φυσιολογική λειτουργία”.
Σε ένα πρωτοποριακό βήμα, η ιατρική σχολή του Yale έχει ενσωματώσει τα ευρήματα του Medzhitov στο πρόγραμμα σπουδών της, διδάσκοντας στους μελλοντικούς γιατρούς ότι η φλεγμονή είναι αναπόσπαστο μέρος τόσο της υγείας όσο και της ασθένειας, όχι απλώς μια παρενέργεια. Καθώς η έρευνα αποδίδει ολοένα μεγαλύτερη σημασία στη φλεγμονή, το Πανεπιστήμιο τυ Yale εξετάζει το ενδεχόμενο ίδρυσης ενός ινστιτούτου αφιερωμένου αποκλειστικά στη μελέτη της φλεγμονής. Η κατανόηση του ρόλου της φλεγμονής στο σώμα σε μοριακό επίπεδο θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για μια νέα γενιά φαρμάκων και θεραπειών. Επειδή η φλεγμονή συνοδεύει σχεδόν κάθε ασθένεια, το δυναμικό για νέες εξελίξεις είναι τεράστιο.
“Εάν έχετε μολυνθεί, η φλεγμονή μπορεί ακόμη και να είναι καλή, βοηθώντας στην παροχή πρόσθετων σημάτων που προειδοποιούν τον ξενιστή για την παρουσία μικροβιακών παθογόνων και την πρόσληψη ανοσοκυττάρων στον τόπο της λοίμωξης. Ωστόσο, πρέπει να την απενεργοποιήσετε μόλις επιλυθεί η λοίμωξη για να αποφευχθεί η υπερβολική βλάβη των ιστών”, λέει ο MacMicking. “Υπάρχει τρόπος να το κάνετε αυτό; Μπορώ να πάρω ένα χάπι που βοηθά στη μείωση του φλεγμονώδους φορτίου;”
Ο ρόλος των κυτοκινών
Σε βασικό επίπεδο, η κατανόηση της φλεγμονής δεν έχει αλλάξει, λέει ο Iwasaki. Η φλεγμονή από σπασμένο αστράγαλο ή βρογχική ασθένεια, για παράδειγμα, είναι ο τρόπος του σώματος να καλεί το ανοσοποιητικό σύστημα για την αποκατάσταση της ομοιόστασης. Η υπερβολική φλεγμονή μπορεί από μόνη της να σκοτώσει, για παράδειγμα, πλημμυρίζοντας τους πνεύμονες με υγρό ή προκαλώντας αφυδάτωση.
Τώρα καταλαβαίνουμε ότι η φλεγμονή μπορεί να είναι αιτία και αποτέλεσμα, είπε ο Iwasaki. Η παχυσαρκία και ο διαβήτης είναι ορισμένα παραδείγματα. Όταν οι άνθρωποι γίνονται υπέρβαροι, τα λιποκύτταρά τους γίνονται μεγαλύτερα. Κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος που ονομάζονται μακροφάγα, και ο ρόλος τους είναι να διατηρούν την ομοιόσταση, αισθάνονται ότι κάτι πάει στραβά και αναπτύσσουν μικρές πρωτεΐνες (ονομάζονται κυτοκίνες) κατά των κυττάρων δημιουργώντας φλεγμονή. Ενώ το σημείο ανατροπής παραμένει ασαφές, φαίνεται πως διαφέρει από άτομο σε άτομο. Η προκύπτουσα φλεγμονή μπορεί να οδηγήσει σε διαβήτη και καρδιακές παθήσεις. Ακριβώς πώς συμβαίνει αυτό απαιτείται περαιτέρω μελέτη. “Γνωρίζουμε απλώς ότι εάν μπορούμε να εμποδίσουμε την εμφάνιση των μακροφάγων, μπορούμε να αποτρέψουμε την εμφάνιση της ασθένειας”, επισημαίνει ο Iwasaki.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η νόσος Αλτσχάιμερ. Η έρευνα δείχνει ότι μια ανοσολογική αντίδραση στις πλάκες αμυλοειδούς στον εγκέφαλο μπορεί να συμβάλει σ’ αυτήν την τρομακτική ασθένεια. Οι μακροφάγοι ερμηνεύουν τις κρυσταλλικές πλάκες στον εγκέφαλο ως ξένα αντικείμενα και αρχίζουν να εκκρίνουν κυτοκίνες που τους επιτίθενται, γεγονός που οδηγεί σε φλεγμονή και καταστροφή νευρώνων, κάτι που καταλήγει σε άνοια. Τελικά, η φλεγμονή μπορεί επίσης να παίξει ρόλο σε συμπεριφορές όπως η κατάθλιψη και η αυτοκτονία.
Ο Hafler, ειδικός στην πολλαπλή σκλήρυνση, αναφέρει ένα ακόμη παράδειγμα της διπλής λειτουργίας των φλεγμονωδών κυτοκινών. Το εργαστήριό του συνέκρινε το νωτιαίο υγρό από υγιείς φοιτητές ιατρικής και ασθενείς με σκλήρυνση κατά πλάκας. Δεν προκάλεσε έκπληξη ότι το υγρό από ασθενείς με σκλήρυνση κατά πλάκας ήταν φλεγμονώδες. Αλλά το ίδιο ήταν και το υγρό των υγιών φοιτητών. “Ήταν πολύ δύσκολο να πούμε ποια ήταν η διαφορά”, είπε. Αυτό συμβαίνει επειδή οι κυτοκίνες, εκτός από την καταπολέμηση της νόσου, βοηθούν επίσης στη ρύθμιση του νευρικού συστήματος σε σχέση με τις συναπτικές συνδέσεις, την απορρόφηση υγρών και άλλες λειτουργίες.
Υπάρχει μια άλλη πιθανή πηγή φλεγμονής που προκαλεί ασθένεια: το ανθρώπινο έντερο. Οι ερευνητές πιστεύουν όλο και περισσότερο ότι η φλεγμονή στο πεπτικό σύστημα μπορεί να είναι το σημείο προέλευσης μιας ποικιλίας ασθενειών, συμπεριλαμβανομένων των νευροεκφυλιστικών ασθενειών όπως η νόσος Πάρκινσον. Επίσης πιστεύουν ότι ένα υγιές μικροβίωμα -τα δισεκατομμύρια βακτήρια στο έντερο που μας βοηθούν να επεξεργαστούμε τρόφιμα- μπορεί να είναι το κλειδί για την αποφυγή της φλεγμονής που προκαλεί δυνητικά ασθένειες.
Ο Noah Palm, επίκουρος καθηγητής ανοσολογίας, λέει ότι το μικροβίωμα είναι εξαιρετικά ευαίσθητο. Οι αλλαγές στη διατροφή ή ακόμα και κάτι τόσο φαινομενικά άσχετο όπως το να ζείτε με ένα σκύλο, αλλάζουν σημαντικά τις μικροβιακές κοινότητες του εντέρου. Καθώς το δυτικό περιβάλλον έχει γίνει πιο αντισηπτικό και οι δίαιτες των περισσότερων ανθρώπων περιέχουν λιγότερα φυτά και πιο επεξεργασμένα τρόφιμα, η σύνθεση του μικροβιώματος του εντέρου έχει αλλάξει και η ποικιλομορφία του έχει μειωθεί σημαντικά. Ταυτόχρονα, η συχνότητα εμφάνισης ορισμένων φλεγμονωδών ασθενειών και καταστάσεων -αλλεργίες, παχυσαρκία, καρδιακές παθήσεις, διαβήτης- έχει εκραγεί. Υπάρχει σύνδεση;
Ο Palm και οι συνεργάτες του έχουν ήδη αρχίσει να εντοπίζουν την πιθανή αιτία σε ορισμένες ασθένειες, όπως π.χ. στη φλεγμονώδη νόσο του εντέρου (IBD). Έχουν βρει πως όταν το μικροβίωμα από έναν πάσχοντα από φλεγμονώδη νόσο του εντέρου εισάγεται σε ένα κατά τα άλλα υγιές ποντίκι, το ποντίκι θα αναπτύξει μια ασθένεια που μοιάζει με την ανθρώπινη IBD. Ενώ μπορεί να εμπλέκονται και γενετικοί παράγοντες, αυτά τα ευρήματα δείχνουν ότι συγκεκριμένα βακτήρια μπορεί να προκαλέσουν IBD σε τουλάχιστον ένα υποσύνολο ασθενών. Η έρευνα του Palm έχει πολύ δρόμο να διανύσει αλλά θα μπορούσε να οδηγήσει σε εξατομικευμένες θεραπείες που έχουν σχεδιαστεί για να μεγιστοποιήσουν την υγεία του μικροβιώματος και να αποτρέψουν τη φλεγμονή που προκαλεί ασθένειες.
Η διευρυμένη κατανόηση της φλεγμονής στο έντερο και πώς προκαλείται μπορεί επίσης μια μέρα να αντιμετωπίσει μία από τις μεγαλύτερες φαρμακευτικές προκλήσεις: την αντοχή στα αντιβιοτικά. Ο Jorge Galán, καθηγητής μικροβιακής παθογένεσης, λέει ότι το εργαστήριό του μελετά λεπτομερώς ασθένειες του εντερικού σωλήνα και ειδικά τη σαλμονέλωση. Η παραδοσιακή άποψη ήταν ότι η φλεγμονή που προκύπτει από τη μόλυνση της σαλμονέλας προκαλείται από την επίθεση του ανοσοποιητικού συστήματος στο παθογόνο. Αλλά “γνωρίζουμε τώρα ότι αυτό δεν συμβαίνει”, λέει ο Galán.
Τα θρεπτικά συστατικά είναι λίγα στο έντερο. Προκειμένου να πάρουν αυτά τα θρεπτικά συστατικά, η σαλμονέλα και άλλα παθογόνα πρέπει να προκαλέσουν φλεγμονή. Αυτό δεν είναι εύκολο γιατί το ανοσοποιητικό σύστημα είναι υποβαθμισμένο στο έντερο, διαφορετικά, η αναγνώριση των βακτηρίων του μικροβιώματος θα προκαλούσε χρόνια φλεγμονή. Η σαλμονέλα χρειάζεται τη φλεγμονή σε ένα μέρος όπου δεν είναι εύκολο να προκληθεί και την προκαλεί η ίδια με παραγωγή πρωτεϊνών. Έτσι παίρνει τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται για να επιβιώσει. Τις περισσότερες φορές, η προκύπτουσα φλεγμονή δεν είναι αρκετή για να κάνει ένα άτομο άρρωστο επειδή το παθογόνο χρησιμοποιεί τους δικούς του μηχανισμούς για να την απενεργοποιήσει. Αλλά όταν η φλεγμονή ξεφεύγει από τον έλεγχο, κάτι σπάνιο, εμφανίζονται τα κλασικά συμπτώματα της σαλμονέλωσης.
“Αυτό είναι το ωραίο με τη φλεγμονή”, λέει ο Galán. “Υπάρχουν τόσοι πολλοί τρόποι για να την ενεργοποιήσουν”. Η διορατικότητα του Galán δημιουργεί δυνητικά μια νέα πορεία θεραπείας. Αντί να σκοτώσετε το παθογόνο με ένα κλασικό αντιβιοτικό, αποτρέπετε το βακτήριο να προκαλέσει τη ασθένεια, η οποία είναι μια εντελώς διαφορετική ιδέα. Σίγουρα η εξελικτική διαδικασία που οδηγεί σε αντοχή στα αντιβιοτικά θα επιβραδυνθεί σημαντικά με αυτόν τον τρόπο.
Η υπόσχεση για μια βαθύτερη κατανόηση της φλεγμονής και των ρόλων της στην ασθένεια και την υγεία είναι σημαντική, ανοίγοντας ενδεχομένως το δρόμο για εξατομικευμένες και λιγότερο επεμβατικές θεραπείες που λειτουργούν σε αρμονία με το σώμα, λένε οι ερευνητές. Το ερώτημα βέβαια είναι αν μπορούν να αποσυνδεθούν τα ευεργετικά από τα επιβλαβή αποτελέσματα της φλεγμονής. Οι ερευνητές του Yale εργάζονται γι’ αυτό.
