Γράφει ο Δρ. Μιχαήλ Βικελής, Νευρολόγος, MSc in Headache Medicine, PhD, Επιστημονικός Σύμβουλος του Συλλόγου Ασθενών με Ημικρανία και Κεφαλαλγία Ελλάδος (το κείμενο είναι προσαρμογή από το άρθρο Συμπτώματα & πρόδρομα συμπτώματα ημικρανίας και από το σχετικό κεφάλαιο στο βιβλίο “Ημικρανία και άλλες Κεφαλαλγίες”, έκδοση του Συλλόγου Ασθενών με Ημικρανία και Κεφαλαλγία Ελλάδος, Αθήνα, 2021).
Η ημικρανία χωρίς αύρα είναι μακράν ο πιο συνηθισμένος τύπος ημικρανίας. Έχει πάρει το όνομα της από την μη ύπαρξη ημικρανικής αύρας. Αν και αύρα έχει μόνο μια μικρή μειονότητα ημικρανικών ασθενών, είναι ένα φαινόμενο έντονο και εντυπωσιακό, που για αυτό το λόγο έχει κυριαρχήσει στην ορολογία των μορφών ημικρανίας.
Στην ημικρανία χωρίς αύρα, αναμφίβολα το κυρίαρχο χαρακτηριστικό στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ο πόνος. Αν και πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι ημικρανία σημαίνει απαραίτητα «πόνος στο μισό κεφάλι», αυτό δεν είναι απαραίτητο. Πράγματι, τις περισσότερες φορές, ο πόνος στην ημικρανία εντοπίζεται στο μισό του κεφαλιού: συχνά στην περιοχή πίσω από το ένα μάτι και τον κρόταφο, αλλά μπορεί επίσης να βρίσκεται στην κορυφή του κεφαλιού, ακόμα και στο πίσω μέρος του κεφαλιού ή και στον αυχένα. Ωστόσο, δεν είναι καθόλου σπάνιο ο πόνος να υπάρχει σε ολόκληρο το κεφάλι. Πολύ συχνά μπορεί κάποιος να παρατηρήσει ότι ο πόνος στην ημικρανία αλλάζει εντόπιση από κρίση σε κρίση. Δηλαδή, μπορεί τη μία φορά να εντοπίζεται στο δεξιό μισό του κεφαλιού και την επόμενη φορά στο αριστερό. Αυτό είναι ένα τυπικό χαρακτηριστικό της ημικρανίας.
Ο πόνος στην ημικρανία είναι συνήθως δυνατός και συνοδεύεται από μία σειρά άλλων συμπτωμάτων, όπως το ότι ο άνθρωπος που έχει ημικρανία δεν μπορεί να ανεχθεί το φως, τους έντονους ήχους, τις μυρωδιές και επίσης ότι μπορεί να έχει τάση για εμετό ή και να κάνει εμετούς. Η κρίση ημικρανίας διαρκεί από λίγες ώρες, ως 2-3 ή και περισσότερες ημέρες, μέχρι να υφεθεί.
Μετά από κάποιο διάστημα η ίδια ιστορία επαναλαμβάνεται, καθώς η κρίση επανέρχεται (σε κάποιους ανθρώπους μετά από αρκετούς μήνες, ενώ σε κάποιους μετά από λίγες ημέρες). Ως αποτέλεσμα του πόνου αλλά και των υπολοίπων συμπτωμάτων, ο άνθρωπος που έχει ημικρανία δεν μπορεί να έχει φυσιολογική δραστηριότητα την ώρα της κρίσης, ενώ μπορεί να φτάνει σε ανάγκη για κατάκλιση σε ένα σκοτεινό δωμάτιο. Η φαρμακευτική θεραπεία στην ημικρανία περιλαμβάνει παυσίπονα, ειδικά αντιημικρανικά φάρμακα και, ενδεχομένως, ειδική προφυλακτική αγωγή, Στο παρελθόν, η ημικρανία χωρίς αύρα αποκαλούνταν «κοινή ημικρανία», όρος που δεν πρέπει να χρησιμοποιείται πια γιατί προκαλεί σύγχυση.
Ημικρανία με αύρα
Ένα ποσοστό των ανθρώπων που πάσχουν από ημικρανία (λιγότεροι από έναν στους τέσσερις) υπάρχει πιθανότητα να παρουσιάσουν αύρα πριν από όλες ή μερικές από τις κρίσεις τους. Συχνά, ασθενείς με ημικρανία αποκαλούν λανθασμένα ως «αύρα» την ακαθόριστη και μη συγκεκριμένη αίσθηση ότι θα ακολουθήσει μία ημικρανική κρίση. Όμως, ο όρος αύρα αναφέρεται σε κάτι εντελώς διαφορετικό: Με τον όρο «αύρα» στην ημικρανία, αναφερόμαστε σε ένα σύνολο νευρολογικών συμπτωμάτων ή εκδηλώσεων (από την όραση, την αισθητικότητα, την κίνηση ή την ομιλία), που συνήθως προηγούνται άμεσα του πόνου.
Η πιο συχνή μορφή αύρας είναι τα οπτικά συμπτώματα (οπτική αύρα). Συχνά, ο ασθενής που παρουσιάζει οπτική αύρα αναφέρει φωτεινές γραμμές, φωτάκια που αναβοσβήνουν ή και θαμπά τμήματα μέσα στο οπτικό του πεδίο (τα συμπτώματα αυτά αναφέρονται ενδεικτικά, καθώς υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί τύποι οπτικής αύρας). Συχνά τα διαφορετικά αυτά συμπτώματα μπορεί να συνυπάρχουν: Μία γραμμή, φωτεινή ή σκοτεινή, που μπορεί να αναβοσβήνει έχει από τη μία πλευρά της μία περιοχή όπου η όραση δεν είναι καθαρή (αυτό αποκαλείται ιατρικά «σπινθηροβόλο σκότωμα»).Τα συμπτώματα της οπτικής αύρας εντοπίζονται σε τμήμα του οπτικού πεδίου (δεξιού ή αριστερού), κάτι που συχνά κάνει τον ασθενή να θεωρεί ότι τα συμπτματα αφορούν στο ένα μάτι (δεξιό ή αριστερό). Τα συμπτώματα της οπτικής αύρας συνήθως μετακινούνται μέσα στο οπτικό πεδίο, συχνότερα από το κέντρο προς την περιφέρεια. Αν εντοπίζονται στο ήμισυ του πεδίου, συχνά περιγράφεται ότι «φαίνονται τα πρόσωπα και τα αντικείμενα μισά». Η διάρκεια της αύρας είναι χαρακτηριστικά λιγότερο από ώρα, (συχνά μόνο 15 ή 20 λεπτά). Ο πονοκέφαλος της ημικρανίας συνήθως ακολουθεί την αύρα, αλλά σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να προηγείται ή να συνοδεύει την αύρα.
Εκτός από τα οπτικά συμπτώματα, μερικοί ασθενείς αναφέρουν αισθητική αύρα (μούδιασμα ή «βελόνιασμα») σε ένα μέρος του σώματος. Η αισθητική αύρα περιλαμβάνει συνήθως το χέρι και το πρόσωπο στην ίδια πλευρά. Ένα ποσοστό ασθενών βιώνει διαταραχές του λόγου ως τμήμα της αύρας τους (αδυνατούν να βρουν τις λέξεις ή δεν μπορούν καν να μιλήσουν), σύμπτωμα που από τη φύση του μοιάζει ανησυχητικό και πρέπει να εξακριβωθεί από τον γιατρό ότι πρόκειται για αύρα και όχι κάτι άλλο, τουλάχιστον τις πρώτες φορές που εμφανίζεται.
Αν και τα συμπτώματα της αύρας μπορεί να είναι (αρχικά, τουλάχιστον) τρομακτικά για μερικούς ανθρώπους, σε γενικές γραμμές είναι αβλαβή και οι ασθενείς με ημικρανία με αύρα πιθανότατα θα βιώσουν πολλές φορές στη διάρκεια της ζωής τους. Εντούτοις, θα πρέπει σε κάθε περίπτωση τέτοια συμπτώματα να αναφέρονται στον νευρολόγο, ώστε να εξασφαλιστεί ότι δεν οφείλονται σε κάποια άλλη αιτία.
Τα συμπτώματα της ημικρανικής αύρας προέρχονται από τον εγκέφαλο. Είναι ευρέως αποδεκτό ότι τα συμπτώματα της αύρας εμφανίζονται λόγω ενός φαινομένου για το οποίο στα ελληνικά χρησιμοποιούμε τον όρο «φλοιώδης μετακινούμενη καταστολή» (στα αγγλικά: «Cortical Spreading Depression»). Πρόκειται στην ουσία για ένα κινούμενο κύμα διέγερσης των νευρικών κυττάρων, που αρχίζει συνήθως στις οπτικές περιοχές του εγκεφάλου και μετακινείται αργά κατά μήκος της επιφάνειας του εγκεφάλου. Το κύμα αυτό ακολουθείται από ένα μεγαλύτερης διάρκειας κύμα καταστολής της δραστηριότητας των νευρικών κυττάρων. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να ερμηνεύσει διάφορους τύπους αύρας, όπως για παράδειγμα τις φωτεινές οπτικές γραμμές που μερικοί πάσχοντες από ημικρανία βιώνουν κατά τη διάρκεια της αύρας τους (προκαλούνται από το κύμα διέγερσης), αλλά και την παρακείμενη προσωρινή μερική απώλεια όρασης (κύμα καταστολής).
Γιατί όμως μερικοί άνθρωποι με ημικρανία έχουν αύρα και άλλοι όχι; Δεν υπάρχει ολοκληρωμένη και οριστική απάντηση για την ερώτηση αυτή, που έχει πραγματικά γίνει αντικείμενο διαφωνιών μέσα στην επιστημονική κοινότητα. Προσπαθώντας να συνθέσουμε τις ισχύουσες θεωρίες, μπορούμε να πούμε ότι οι ασθενείς με ημικρανία με αύρα πιθανόν να παρουσιάζουν μια μικρή βιοχημική αλλαγή στα νευρικά κύτταρα του εγκεφαλικού φλοιού τους, που τους καθιστά πιο ευάλωτους να αναπτύξουν το φαινόμενο που ονομάζουμε «φλοιώδης μετακινούμενη καταστολή». Αυτό το φαινόμενο μπορεί ίσως να προκληθεί από ποικίλους παράγοντες, που διαφέρουν από άτομο σε άτομο, στους οποίους μπορεί να συμπεριλαμβάνονται κάποιοι από τους γνωστούς μας εκλυτικούς παράγοντες. Η φλοιώδης μετακινούμενη καταστολή προκαλεί την αύρα και, ανάλογα με την περιοχή του εγκεφάλου που εντοπίζεται, μπορούμε να έχουμε οπτική, αισθητική ή άλλου τύπου αύρα.
Σε ότι αφορά στους ασθενείς που έχουν ημικρανία χωρίς αύρα, η «έλλειψη» της αύρας ίσως οφείλεται στο ότι στον εγκέφαλο τους δεν συμβαίνει το φαινόμενο της φλοιώδους μετακινούμενης καταστολής ή, σύμφωνα με άλλους ερευνητές, στο ότι το φαινόμενο συμβαίνει, αλλά σε «σιωπηλές» περιοχές του εγκεφάλου.
Αν και οι ισχύουσες θεωρίες δίνουν αρκετές εξηγήσεις για την αύρα, υπάρχουν ακόμη αρκετά σημεία που χρειάζεται να διευκρινιστούν. Ωστόσο, όσο προχωράει η ιατρική έρευνα, τόσο πιο πολύ καταλαβαίνουμε την αύρα, την ημικρανία και τα μυστικά τους.
Σε ορισμένους ασθενείς υπάρχει ημικρανική αύρα χωρίς ημικρανική κεφαλαλγία. Πράγματι, η ημικρανία με αύρα μπορεί να έχει ποικίλες μορφές. Έτσι, υπάρχουν άνθρωποι που μπορεί να έχουν αύρα αλλά να μην έχουν ημικρανική κεφαλαλγία. Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τους ασθενείς αυτούς σε τέσσερεις κατηγορίες:
- Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται όσοι που έχουν ημικρανία με αύρα και, κάποιες φορές, έχουν αύρα που δεν ακολουθείται από ημικρανικό πονοκέφαλο. Το να συμβεί κάτι τέτοιο δεν είναι καθόλου σπάνιο, ανάμεσα στους ανθρώπους με ημικρανία με αύρα.
- Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται άνθρωποι που παλαιότερα είχαν ημικρανία με αύρα και κατά την πρόοδο της ηλικίας τους χάθηκε το συστατικό του πονοκεφάλου, αλλά παρέμεινε η αύρα. Μία τέτοια εξέλιξη της ημικρανίας με αύρα είναι αρκετά συνηθισμένη.
- Στην τρίτη κατηγορία περιλαμβάνονται άνθρωποι που εξαρχής είχαν ημικρανική αύρα χωρίς πονοκέφαλο, πολλές φορές αρκετά συχνή και για αρκετά χρόνια.
- Στην τέταρτη κατηγορία περιλαμβάνονται όσοι έχουν τυπική ημικρανική αύρα αλλά ο πονοκέφαλος που ακολουθεί δεν έχει ημικρανικά στοιχεία. Μπορεί να έχει εικόνα, για παράδειγμα, κεφαλαλγίας τάσεως.
Η διάγνωση της ημικρανικής αύρας χωρίς ημικρανική κεφαλαλγία είναι αρκετά δύσκολη, Ωστόσο, το γεγονός ότι η αύρα σε αυτούς τους ανθρώπους είναι συνήθως πανομοιότυπη από επεισόδιο σε επεισόδιο, αλλά συχνά αλλάζει πλευρά (αριστερά- δεξιά) διευκολύνει τη διάγνωση. Θα πρέπει να τονιστεί ότι άνθρωποι με τέτοιου είδους συμπτώματα θα πρέπει να συμβουλευτούν τον γιατρό τους, ώστε να διερευνηθεί και να επιβεβαιωθεί ότι πρόκειται πράγματι για ημικρανική αύρα.
Θεραπεία σε ασθενείς με αύρα χωρίς κεφαλαλγία πρέπει να χορηγηθεί αν τα επεισόδια αύρας είναι συχνά, παρατεταμένα ή αν στην αύρα υπάρχει κινητική συνιστώσα, και συνήθως χορηγείται στα πλαίσια παρακολούθησης σε κάποιο Ιατρείο Κεφαλαλγίας
Τι είναι μια ημικρανική κρίση;
Οι ημικρανικές κρίσεις ποικίλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, αλλά γενικά έχουν τέσσερις ή πέντε φάσεις:
Φάση προδρόμων συμπτωμάτων. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης, οι άνθρωποι μπορεί να αισθανθούν μια ποικιλία φυσικών και ψυχολογικών αλλαγών όπως κόπωση, επιθυμία για συγκεκριμένες τροφές, αλλαγές στη διάθεση (από την ευφορία στη κατάθλιψη), δίψα, δυσκαμψία στο λαιμό ή συχνό χασμουρητό. Αυτά τα συμπτώματα μπορεί να διαρκέσουν από λίγες ώρες ως και 2-3 ημέρες.
Αύρα. Ορισμένοι άνθρωποι με ημικρανία περνάνε από το στάδιο της αύρας (ωστόσο, όχι απαραίτητα όλες τις φορές). H αύρα οφείλεται σε ένα αργά κινούμενο κύμα, το οποίο περνά πάνω από την επιφάνεια του εγκεφάλου και επηρεάζει προσωρινά τη λειτουργικότητα των μερών στα οποία βρίσκεται. Τα συμπτώματα εξαρτώνται από ποιο μέρος του εγκεφάλου επηρεάζεται, αλλά συνήθως είναι οπτικά.
Φάση του πόνου. Αυτή η φάση περιλαμβάνει πονοκέφαλο ο οποίος μπορεί να γίνει εξαιρετικά οδυνηρός. Ο πονοκέφαλος είναι συνήθως παλμικός και χειροτερεύει με τη κίνηση, τα φώτα ή τους ήχους. Ο πόνος εστιάζεται συνήθως στη μία πλευρά του κεφαλιού, μπορεί όμως να είναι και στα δύο μέρη ή σε όλο το κεφάλι. Αίσθηση αδυναμίας και εμετός μπορεί να υπάρχουν σε αυτή τη φάση, η οποία μπορεί να διαρκέσει από 4 ώρες έως 3 ημέρες.
Μετακριτική φάση. Στις περισσότερες κρίσεις ο πόνος εξασθενεί σταδιακά, αλλά σε μερικές σταματά απότομα. O ύπνος βοηθάει αρκετούς ανθρώπους. Ακόμη και μία ή δύο ώρες ύπνου πολλές φορές είναι αρκετές για να σταματήσει μια κρίση.
Φάση ανάρρωσης. Αυτό είναι το τελικό στάδιο μιας κρίσης, το οποίο μπορεί να περιγραφεί και σαν ένα “hangover”. Mερικές φορές αυτή η αίσθηση του “hangover” κάνει μέρες να εξαφανιστεί και τα συμπτώματα του μοιάζουν με τα συμπτώματα του πρώιμου σταδίου μιας κρίσης. Για παράδειγμα, αν ένα άτομο χάσει την όρεξή του στο ξεκίνημα μια κρίσης, μπορεί τώρα να αισθάνεται πολύ πεινασμένο.
Πρόδρομα συμπτώματα της ημικρανικής κρίσης
Ένα από τα ενδιαφέροντα στοιχεία που η επιστημονική έρευνα έχει κατανοήσει σχετικά με την ημικρανία είναι ότι μία κρίση μπορεί να ξεκινήσει ώρες πριν την εμφάνιση του πόνου.
Έτσι, όπως η ημικρανική κρίση δεν είναι μόνο ο πονοκέφαλος, αλλά και άλλα συμπτώματα (π.χ. φωτοφοβία και ηχοφοβία), η ημικρανική κρίση δεν ξεκινά με την εμφάνιση του πόνου, αλλά ίσως και πολλές ώρες πριν, με διάφορα άλλα συμπτώματα. Τα πρόδρομα αυτά συμπτώματα δεν υπάρχουν σε όλους τους ασθενείς με ημικρανία ενώ, όταν υπάρχουν, άλλοτε μπορεί να μένουν απαρατήρητα και άλλοτε, λαθεμένα, να θεωρούνται ως εκλυτικοί παράγοντες (π.χ. συγκεκριμένες τροφές ή οσμές). Υπάρχει δηλαδή περίπτωση κάποιος ημικρανικός ασθενής να έχει ένα σύμπτωμα επειδή έχει ξεκινήσει μία κρίση, χωρίς να έχει εκδηλωθεί ο πόνος και -λαθεμένα- την επόμενη ημέρα το πρωί που ο πόνος θα εκδηλωθεί, να θεωρήσει πως το σύμπτωμα που είχε χθες του προκάλεσε την κρίση.
Πολύ συχνά κατά το παρελθόν, αλλά και σήμερα, ασθενείς και γιατροί “εντοπίζουν” διάφορα συμπτώματα και παράγοντες ως εκλυτικούς ή πυροδοτικούς για την ημικρανία, ενώ πρόκειται για τα αρχικά, πρόδρομα συμπτώματα των κρίσεων. Μερικά από τα πιο συχνά εμφανιζόμενα πρόδρομα συμπτώματα είναι τα εξής:
Αλλαγές της διάθεσης. Είτε υπερενεργητικότητα και υπερδραστηριότητα, είτε κακή διάθεση, κατάθλιψη και τάση για απόσυρση μπορεί να είναι όχι γεγονότα που πυροδοτούν κρίσεις, αλλά αρχικά στάδια κρίσεων, εμφανιζόμενα ως και 2 μέρες πριν εκδηλωθεί ο πόνος. Έτσι το “χθες είχα μεγάλη όρεξη για δουλειές και κουράστηκα υπερβολικά, με αποτέλεσμα να το πληρώσω σήμερα με μια ημικρανία” συχνά δεν ισχύει. Το σωστό θα ήταν “χθες είχα υπερενεργητικότητα γιατί είχε ξεκινήσει μια κρίση ημικρανίας που τελικά σήμερα εκδηλώθηκε και με πόνο στο κεφάλι”.
Όρεξη για φαγητό. Ένα πολύ συχνό πρόδρομο σύμπτωμα της ημικρανίας είναι η όρεξη για φαγητό ή γλυκό. Πολλοί ημικρανικοί, στα πλαίσια των πρόδρομων συμπτωμάτων έχουν παρατηρήσει μια αυξημένη όρεξη για κάτι γλυκό και-καθόλου περίεργο- μια σοκολάτα είναι μια εύκολη επιλογή. Αν την άλλη μέρα έρθει μια ημικρανία, το να κατηγορηθεί η σοκολάτα είναι ένα λογικό συμπέρασμα, ειδικά εφόσον υπάρχει η ευρύτερα διαδεδομένη άποψη πως η σοκολάτα προκαλεί ημικρανίες. Άτομα που επίμονα και για μήνες αντιστάθηκαν σε αυτές τις παρορμήσεις για γλυκό ή σοκολάτα παρατήρησαν πως οι ημικρανικές κρίσεις έρχονταν ούτως ή άλλως…
Πόνος στον αυχένα, τον λαιμό ή γενικότερη κόπωση. ‘Ενα “πιάσιμο” στον αυχένα έχει κατηγορηθεί από πολλούς ημικρανικούς ως αιτία των κρίσεων τους. Πιο πιθανό είναι όμως να πρόκειται για πρόδρομο σύμπτωμα. Η εμπειρία ημικρανικών που μετά από δοκιμές μασάζ, ειδικών μαξιλαριών και διαφόρων άλλων μεθόδων ανακούφισης του αυχένα εξακολουθούσαν να έχουν κρίσεις λέει πολλά. Ας μην ξεχνάμε πως ο αυχένας και η ράχη συχνά πονούν και κατά τη διάρκεια μιας κρίσης, και μάλιστα έντονα. Παρομοίως, μια γενικότερη κόπωση και ένα αίσθημα εξάντλησης συχνά είναι πρόδρομα σύμπτωμα και όχι αιτία μιας κρίσης ημικρανίας.
Φωτοφοβία, ηχοφοβία, οσμοφοβία, ναυτία, χασμουρητό, υπνηλία. Πολλά από αυτά τα συμπτώματα μπορούν να παρουσιαστούν όχι μόνο στη διάρκεια μιας κρίσης ημικρανίας, αλλά και πολλές ώρες πριν, ως πρόδρομα συμπτώματα. Μπορεί η φωτοφοβία και η ηχοφοβία να μην είναι έντονες, αλλά είναι ενδεικτικές. Το ίδιο ισχύει για τα επαναλαμβανόμενα χασμουρητά, που είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό πρόδρομο σύμπτωμα, όπως και για μια αναιτιολόγητη υπνηλία.
Ασφαλώς και τα ενδεχόμενα πρόδρομα συμπτώματα δεν εξαντλούνται στα παραπάνω. Ωστόσο, ο εντοπισμός των πρόδρομων συμπτωμάτων, αν βέβαια αυτά υπάρχουν, μπορεί να είναι πολύ χρήσιμος για κάποιον άνθρωπο με ημικρανία. Αφενός μπορεί να οδηγήσει σε απενοχοποίηση συμπτωμάτων και συμπεριφορών. Για παράδειγμα, πολλοί ημικρανικοί αποφεύγουν τη σοκολάτα ενώ αυτή δεν αποτελεί εκλυτικό παράγοντα τόσο συχνά όσο αναφέρεται. Ή, άλλοι, κατηγορούν τους εαυτούς τους πως με τη συμπεριφορά τους προκαλούν τις ημικρανίες τους, ενώ η συμπεριφορά αυτή δεν ευθύνεται για την επέλευση της κρίσης, αλλά είναι τμήμα της κρίσης.
Ακόμη πιο σημαντικό όμως είναι πως ο εντοπισμός των προδρόμων συμπτωμάτων μπορεί να οδηγήσει σε επαγρύπνηση για την επερχόμενη κρίση και, ως εκ τούτου, σε ακόμη πιο έγκαιρη λήψη της σωστής θεραπείας η οποία έτσι θα έχει ακόμη καλύτερο αποτέλεσμα.
