Δεν ξέρουμε ακριβώς πού και πότε εμφανίστηκαν για πρώτη φορά ζώα που θα μπορούσαν να ταξινομηθούν ως χόμο σάπιενς, από την εξέλιξη κάποιου προγενέστερου είδους ανθρώπου, αλλά οι περισσότεροι επιστήμονες συμφωνούν ότι πριν από 150.000 χρόνια στην ανατολική Αφρική κατοικούσαν σάπιενς που ήταν ίδιοι ακριβώς με εμάς. Χάρη στην ευλογία της φωτιάς, είχαν μικρότερα δόντια και σιαγόνες από τους προγόνους τους, ενώ είχαν μεγάλους εγκεφάλους, ίδιου μεγέθους με τους δικούς μας. Οι επιστήμονες συμφωνούν επίσης ότι πριν από περίπου 70.000 χρόνια οι σάπιενς της ανατολικής Αφρικής εξαπλώθηκαν στην Αραβική Χερσόνησο και από εκεί σύντομα κατέκλυσαν ολόκληρη την ευρασιατική ήπειρο.
Οι βιολόγοι ταξινομούν τους οργανισμούς σε είδη. Δύο ζώα ανήκουν στο ίδιο είδος αν έχουν την τάση να ζευγαρώνουν μεταξύ τους και γεννούν γόνιμους απογόνους. Τα άλογα και τα γαϊδούρια έχουν έναν πρόσφατο κοινό πρόγονο και μοιράζονται πολλά σωματικά χαρακτηριστικά. Αλλά δείχνουν μικρό σεξουαλικό ενδιαφέρον τα μεν για τα δε. Ζευγαρώνουν αν παρακινηθούν κατάλληλα αλλά οι απόγονοί τους, τα μουλάρια, είναι στείροι. Κατά συνέπεια, τα δύο ζώα θεωρείται ότι ανήκουν σε διαφορετικό είδος. Αντίθετα, ένα μπουλντόγκ κι ένα κόκερ σπάνιελ μπορεί να διαφέρουν πολύ στην όψη, αλλά είναι μέλη του ίδιου είδους και έχουν ίδιο DNA. Ζευγαρώνουν ευχαρίστως και τα κουτάβια τους μεγαλώνοντας θα ζευγαρώσουν με άλλα σκυλιά.
Τα είδη που έχουν εξελιχθεί από έναν κοινό πρόγονο ομαδοποιούνται με τον όρο «γένος». Τα λιοντάρια, οι τίγρεις, οι λεοπαρδάλεις και οι ιαγουάροι αποτελούν διαφορετικά είδη του γένους Panthera. Οι βιολόγοι χαρακτηρίζουν τους οργανισμούς με ένα διπλό λατινικό όνομα, πρώτα το γένος και στη συνέχεια το είδος. Για παράδειγμα, τα λιοντάρια ονομάζονται Panthera leo, το είδος leo του γένους Panthera. Εμείς είμαστε χόμο σάπιενς -το είδος sapiens του γένους Homo (άνθρωπος).
Τα γένη, με τη σειρά τους, ομαδοποιούνται κατά οικογένειες, όπως οι αιλουρίδες (λιοντάρια, γατόπαρδοι, γάτες), οι κυνίδες (λύκοι, αλεπούδες, τσακάλια) και οι ελεφαντίδες (ελέφαντες, μαμούθ, μαστόδοντα). Όλα τα μέλη μιας οικογένειας έλκουν την καταγωγή τους από έναν προπάτορα ή μία προμήτορα. Για παράδειγμα, όλα τα αιλουροειδή, από το μικρότερο γατάκι μέχρι το τρομερό λιοντάρι, έχουν έναν κοινό πρόγονο που έζησε πριν από περίπου 25 εκατομμύρια χρόνια.
Ο άνθρωπος (το γένος Homo) και ο σάπιενς
Ο χόμο σάπιενς ανήκει κι αυτός σε μια οικογένεια. Για μεγάλο διάστημα, ο χόμο σάπιενς προτιμούσε να βλέπει τον εαυτό του σαν κάτι ξεχωριστό από τα ζώα, ένα ορφανό χωρίς οικογένεια, χωρίς αδέρφια ή ξαδέρφια και, κυρίως, χωρίς γονείς. Όμως τα πράγματα δεν είναι έτσι. Είτε μας αρέσει είτε όχι, είμαστε όλοι μέλη της εκτεταμένης και θορυβώδους οικογένειας των μεγάλων πιθήκων. Κάποιοι από τους στενότερους εν ζωή συγγενείς μας είναι οι χιμπατζήδες, οι γορίλες και οι ουρακοτάγκοι. Οι κοντινότεροι είναι οι χιμπατζήδες. Πριν από 6 εκατομμύρια χρόνια, μία συγκεκριμένη πιθηκίνα έκανε δύο κόρες. Η μία έγινε η πρόγονος του χιμπατζή, η άλλη ήταν η γιαγιά μας. Το πραγματικό νόημα της λέξης «άνθρωπος» είναι «ένα ζώο που ανήκει στο γένος Homo» και παλιότερα υπήρχαν πολύ περισσότερα είδη του γένους αυτού αλλά εξαφανίστηκαν και σήμερα υπάρχουμε μόνο εμείς, οι χόμο σάπιενς. Με τον όρο άνθρωπος εννοούμε όλα τα υπάρχοντα μέλη του γένους Homo και όχι μόνο τον σάπιενς.
Από δύο εκατομμύρια χρόνια πριν μέχρι και πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια, ο κόσμος ήταν συγχρόνως το σπίτι πολλών ειδών ανθρώπου. Κάποια από αυτά τα είδη ήταν μεγαλόσωμα, ενώ άλλα ήταν νάνοι. Κάποια ήταν τρομεροί κυνηγοί και άλλα πράοι χορτοφάγοι. Ορισμένα ζούσαν σε ένα και μόνο νησί, ενώ πολλά εξαπλώνονταν σε ολόκληρες ηπείρους. Αλλά όλα ανήκαν στο γένος Homo. Ήταν όλοι τους άνθρωποι. Είναι συνηθισμένο σφάλμα να φανταζόμαστε όλα αυτά τα είδη παραταγμένα σε μια ευθεία γενεαλογική γραμμή, με τον εργκάστερ να γεννάει τον ερέκτους, τον ερέκτους να γεννάει τους νεάντερταλ και τους νεάντερταλ να εξελίσσονται σε εμάς. Αυτό το γραμμικό μοντέλο δίνει την εσφαλμένη εντύπωση ότι σε κάθε συγκεκριμένη στιγμή μόνο ένα είδος ανθρώπων κατοικούσε στη γη και ότι όλα τα προηγούμενα είδη ήταν απλώς προγενέστερες εκδοχές μας.
Οι άνθρωποι εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην ανατολική Αφρική πριν από περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια, μέσω της εξέλιξης ενός προγενέστερου είδους που λεγόταν Αυστραλοπίθηκος [Australopithecus], δηλαδή «Πίθηκος του νότου». Πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια, αυτοί οι πρόγονοί μας άφησαν τον τόπο τους για να ταξιδέψουν και να αποικίσουν τεράστιες εκτάσεις της βόρειας Αφρικής, της Ευρώπης και της Ασίας. Καθώς η επιβίωση στα χιονισμένα δάση της βόρειας Ευρώπης απαιτούσε διαφορετικά χαρακτηριστικά από εκείνα που ήταν απαραίτητα για την επιβίωση στις ζεστές ζούγκλες της Ινδονησίας, οι ανθρώπινοι πληθυσμοί εξελίχθηκαν προς διαφορετικές κατευθύνσεις.
Το αποτέλεσμα ήταν να προκύψουν αρκετά διαφορετικά είδη, στα οποία οι επιστήμονες δίνουν πομπώδη λατινικά ονόματα Οι άνθρωποι στην Ευρώπη και τη δυτική Ασία εξελίχθηκαν στο είδος χόμο νεαντερταλένσις [Homo neanderthalensis -άνθρωπος της κοιλάδας Νεάντερταλ], που κοινώς τους αποκαλούμε νεάντερταλ. Οι νεάντερταλ, πιο σωματώδεις και μυώδεις από τους σάπιενς, είχαν προσαρμοστεί στο ψυχρό κλίμα της δυτικής Ευρασίας την εποχή των παγετώνων. Στις ανατολικές περιοχές της Ασίας κατοικούσε ο χόμο ερέκτους [Homo erectus], ο «όρθιος άνθρωπος», που έζησε εκεί για σχεδόν 2 εκατομμύρια χρόνια, γεγονός που τον καθιστά το μακροβιότερο ανθρώπινο είδος που έχει υπάρξει.
Στο νησί της Ιάβας στην Ινδονησία έζησε ο χόμο σολοένσις [Homo soloensis], ο «Ανθρωπος της κοιλάδας Σόλο», που ήταν προσαρμοσμένος για το τροπικό περιβάλλον. Σε ένα άλλο νησί της Ινδονησίας -το μικρό νησί Φλόρες- κάποιοι αρχαϊκοί άνθρωποι πέρασαν μια διαδικασία νανισμού. Οι άνθρωποι έφτασαν για πρώτη φορά στο Φλόρες όταν η στάθμη της θάλασσας ήταν ιδιαίτερα χαμηλή και το νησί ήταν εύκολα προσβάσιμο από την ηπειρωτική χώρα. Οταν η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε ξανά, κάποιοι άνθρωποι έμειναν παγιδευμένοι στο νησί, το οποίο ήταν φτωχό σε διατροφικούς πόρους. Οι μεγαλόσωμοι άνθρωποι που χρειάζονταν μεγάλες ποσότητες τροφής πέθαναν πρώτοι. Τα πιο μικρόσωμα άτομα κατάφεραν να επιβιώσουν. Έπειτα από πολλές γενιές, οι κάτοικοι του Φλόρες έγιναν νάνοι. Το μοναδικό αυτό είδος, γνωστό στους επιστήμονες με το όνομα χόμο φλορεσιένσις [Homo floresiensis], δεν ξεπερνούσε σε ύψος το ένα μέτρο και το βάρος έφτανε μόλις τα 25 κιλά. Ωστόσο, ήταν σε θέση να κατασκευάζουν πέτρινα εργαλεία και κατάφερναν περιστασιακά να πιάνουν μέχρι και κάποιους από τους ελέφαντες που ζούσαν στο νησί -αν και, για να είμαστε ειλικρινείς, οι ελέφαντες ήταν κι εκείνοι νάνοι.
Το 2010, ένα ακόμα μέλος της οικογένειας διασώθηκε από τη λήθη, καθώς οι επιστήμονες που έκαναν ανασκαφές στο σπήλαιο Ντενίσοβα στη Σιβηρία ανακάλυψαν ένα απολιθωμένο οστό από δάχτυλο. Η γενετική ανάλυση έδειξε ότι το δάχτυλο ανήκε σε ένα άγνωστο μέχρι τότε είδος ανθρώπου, το οποίο ονομάστηκε Homo denisova. Ποιος ξέρει πόσοι ακόμα χαμένοι συγγενείς περιμένουν να ανακαλυφθούν σε άλλα σπήλαια, σε άλλα νησιά και σε άλλους τόπους. Ενώ οι άνθρωποι αυτοί εξελίσσονταν στην Ευρώπη και την Ασία, η εξέλιξη στην ανατολική Αφρική δεν είχε σταματήσει. Το λίκνο της ανθρωπότητας συνέχιζε να ανατρέφει πολλά νέα είδη, όπως ο Homo rudolfensis, ο «Άνθρωπος της λίμνης Ρούντολφ», ο Homo ergaster, ο «εργαζόμενος άνθρωπος», και τελικά το είδος μας, το οποίο με χαρακτηριστική έλλειψη μετριοφροσύνης έχουμε ονομάσει χόμο σάπιενς, ο «σοφός άνθρωπος»..
Οι θεωρίες της διασταύρωσης και της αντικατάστασης
Οταν οι χόμο σάπιενς έφτασαν στην Αραβία, το μεγαλύτερο μέρος της Ευρασίας ήταν ήδη κατοικημένο από άλλους ανθρώπους. Τι απέγιναν αυτοί; Υπάρχουν δύο αντικρουόμενες θεωρίες. Η «Θεωρία της Διασταύρωσης» αφηγείται μια ιστορία σεξ και διασταύρωσης. Καθώς οι μετανάστες από την Αφρική εξαπλώνονταν σε ολόκληρο τον κόσμο, αναπαράγονταν μαζί με άλλους ανθρώπινους πληθυσμούς και οι άνθρωποι που υπάρχουν σήμερα είναι το αποτέλεσμα αυτής της διασταύρωσης. Για παράδειγμα, όταν οι σάπιενς έφτασαν στη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη, συνάντησαν τους νεάντερταλ. Οι άνθρωποι αυτοί ήταν πιο μυώδεις από τους σάπιενς, είχαν μεγαλύτερο εγκέφαλο και ήταν καλύτερα προσαρμοσμένοι στα ψυχρά κλίματα. Χρησιμοποιούσαν εργαλεία και τη φωτιά, ήταν καλοί κυνηγοί και, όπως φαίνεται, φρόντιζαν τα αδύναμα και τα άρρωστα μέλη των ομάδων τους (αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει οστά νεάντερταλ που είχαν ζήσει για πολλά χρόνια με σοβαρές αναπηρίες, απόδειξη ότι τους φρόντιζαν οι συγγενείς τους).
Σύμφωνα με τη Θεωρία της Διασταύρωσης, όταν οι σάπιενς επεκτάθηκαν στις περιοχές των νεάντερταλ, άρχισαν να διασταυρώνονται μεταξύ τους μέχρι που οι δύο πληθυσμοί συγχωνεύτηκαν. Αν ισχύει αυτό, τότε οι σημερινοί Ευρασιάτες δεν είναι καθαρόαιμοι σάπιενς. Είναι μείξη σάπιενς και νεάντερταλ. Με τον ίδιο τρόπο, όταν οι σάπιενς έφτασαν στην ανατολική Ασία, διασταυρώθηκαν με τον ερέκτους που ζούσε εκεί, κι έτσι οι Κινέζοι και οι Κορεάτες είναι διασταύρωση σάπιενς και ερέκτους.
Η αντίθετη άποψη, που ονομάζεται «Θεωρία της Αντικατάστασης», αφηγείται μια πολύ διαφορετική ιστορία -μια ιστορία ασυμβατότητας, αποστροφής, ίσως ακόμα και γενοκτονίας. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι σάπιενς και οι υπόλοιποι άνθρωποι είχαν διαφορετική ανατομία και κατά πάσα πιθανότητα διαφορετικές συνήθειες ζευγαρώματος, ακόμα και διαφορετική σωματική οσμή. Δεν θα υπήρχε ιδιαίτερο σεξουαλικό ενδιαφέρον μεταξύ τους. Ακόμα κι αν ένας νεάντερταλ ερωτευόταν μια σάπιενς δεν θα μπορούσαν να αποκτήσουν γόνιμους απογόνους. Οι δύο πληθυσμοί παρέμειναν εντελώς διαχωρισμένοι και όταν οι νεάντερταλ πέθαναν, ή σκοτώθηκαν, τα γονίδιά τους χάθηκαν μαζί τους. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, οι σάπιενς αντικατέστησαν όλους τους προηγούμενους ανθρώπινους πληθυσμούς χωρίς να συγχωνευτούν μαζί τους. Αν αυτό ισχύει, η καταγωγή όλων των σύγχρονων ανθρώπων εντοπίζεται αποκλειστικά στην ανατολική Αφρική, πριν από 70.000 χρόνια. Είμαστε όλοι «καθαροί σάπιενς».
Αν η Θεωρία της Αντικατάστασης είναι σωστή, όλοι οι άνθρωποι που ζουν σήμερα κουβαλάνε τις ίδιες γενετικές αποσκευές και οι φυλετικές διαφοροποιήσεις αναμεταξύ τους είναι αμελητέες. Όμως, αν ορθή είναι η Θεωρία της Διασταύρωσης, μπορεί ανάμεσα στους Αφρικανούς, τους Ευρωπαίους και τους Ασιάτες να υπάρχουν γενετικές διαφορές που πηγαίνουν χιλιάδες χρόνια πίσω. Πολιτικά το ζήτημα είναι πραγματικός δυναμίτης και θα μπορούσε να δώσει τροφή για εκρηκτικές φυλετικές θεωρίες.
Τις τελευταίες δεκαετίες, η Θεωρία της Αντικατάστασης αποτελούσε κοινό τόπο και διέθετε περισσότερη πολιτική ορθότητα (οι επιστήμονες δεν είχαν καμία διάθεση να ανοίξουν ένα ρατσιστικό κουτί της Πανδώρας, υποστηρίζοντας την ύπαρξη σημαντικών γενετικών διαφοροποιήσεων μεταξύ των σύγχρονων ανθρώπινων πληθυσμών). Αυτό όμως τελείωσε το 2010, όταν δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα μιας τετραετούς προσπάθειας χαρτογράφησης του γονιδιώματος των νεάντερταλ. Γενετιστές μπόρεσαν να συλλέξουν αρκετή ποσότητα ανέπαφου DNA νεάντερταλ από απολιθώματα ώστε να κάνουν μια εκτενή σύγκριση με το DNA των σύγχρονων ανθρώπων. Τα αποτελέσματα άφησαν άναυδη την επιστημονική κοινότητα. Αποδείχθηκε ότι το 1-4% του DNA των σημερινών ανθρώπινων πληθυσμών στη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη είναι DNA νεάντερταλ. Το ποσοστό δεν είναι μεγάλο, αλλά είναι σημαντικό. Λίγους μήνες αργότερα ακολούθησε και δεύτερο σοκ, όταν χαρτογραφήθηκε το DNA που είχε αποκτηθεί από το απολιθωμένο δάχτυλο της Ντενίσοβα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 6% του DNA των σύγχρονων Μελανησιών και των Αβορίγινων της Αυστραλίας είναι DNA χόμο ντενίσοβα.
Αν τα αποτελέσματα αυτά ισχύουν, οι υποστηρικτές της Διασταύρωσης είχαν δίκιο σε κάποια πράγματα. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι η Θεωρία της Αντικατάστασης είναι λανθασμένη. Εφόσον οι νεάντερταλ και οι χόμο έχουν συμβάλει μόνο με ένα μικρό ποσοστό DNA στο σημερινό μας γονιδίωμα, δεν μπορούμε να μιλάμε για «συγχώνευση» μεταξύ σάπιενς και άλλων ανθρώπινων ειδών.
Πώς πρέπει, λοιπόν, να ερμηνεύσουμε τη βιολογική συγγένεια των σάπιενς, των νεάντερταλ και των ανθρώπων της Ντενίσοβα; Προφανώς δεν ήταν εντελώς διαφορετικά είδη, όπως τα άλογα και τα γαϊδούρια. Από την άλλη, ούτε ήταν απλώς διαφορετικοί πληθυσμοί του ίδιου είδους, όπως τα μπουλντόγκ και τα σπάνιελ. Η βιολογική πραγματικότητα δεν είναι ασπρόμαυρη. Φαίνεται ότι πριν από 50.000 χρόνια, οι σάπιενς, οι νεάντερταλ και οι χόμο ντενίσοβα βρίσκονταν σε μεταιχμιακό σημείο. Ήταν σχεδόν οριστικά διαφορετικά είδη, όχι όμως εντελώς. Οι σάπιενς ήταν ήδη πολύ διαφορετικοί από τους νεάντερταλ και τους ανθρώπους της Ντενίσοβα, όχι μόνο στο γενετικό τους υλικό και τα σωματικά τους χαρακτηριστικά, αλλά και στις νοητικές και τις κοινωνικές τους ικανότητες, όμως φαίνεται ότι, παρ’ όλα αυτά, σε σπάνιες περιπτώσεις, ήταν ακόμα οριακά εφικτό για ένα σάπιενς και ένα νεάντερταλ να αποκτήσουν γόνιμους απογόνους. Επομένως, οι πληθυσμοί δεν συγχωνεύτηκαν, αλλά μερικά τυχερά γονίδια των νεάντερταλ πρόλαβαν να ανέβουν στο τρένο των σάπιενς.
Αν όμως οι άνθρωποι του Νεάντερταλ, της Ντενίσοβα, καθώς και τα άλλα ανθρώπινα είδη δεν συγχωνεύτηκαν με τους σάπιενς, γιατί εξαφανίστηκαν; Ένα ενδεχόμενο είναι ότι τους οδήγησε σε εξαφάνιση ο χόμο σάπιενς. Φανταστείτε μια ομάδα σάπιενς που φτάνει σε μια κοιλάδα στα Βαλκάνια, όπου οι νεάντερταλ ζουν εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Οι νεοφερμένοι αρχίζουν να κυνηγούν τα ελάφια και να μαζεύουν τα καρύδια και τα μούρα, που ήταν βασικά στοιχεία του διαιτολογίου των νεάντερταλ. Οι σάπιενς ήταν ικανότεροι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες -χάρη στην καλύτερη τεχνολογία τους και τις ανώτερες κοινωνικές τους δεξιότητες- και έτσι πολλαπλασιάζονται και εξαπλώνονται. Οι λιγότερο επινοητικοί νεάντερταλ δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να εξασφαλίσουν την τροφή τους. Ο πληθυσμός τους φθίνει και αρχίζουν να αργοπεθαίνουν, εκτός ίσως από μερικά μέλη τους που ενώθηκαν με τους σάπιενς γείτονές τους.
Μια άλλη πιθανότητα είναι ο ανταγωνισμός για τους διαθέσιμους πόρους να πυροδότησε βία και γενοκτονία. Η ανοχή δεν είναι χαρακτηριστικό των σάπιενς. Στη σύγχρονη εποχή, μια μικρή διαφορά στο χρώμα του δέρματος, τη διάλεκτο ή τη θρησκεία έχει σταθεί αρκετή για να κάνει μια ομάδα σάπιενς να εξαλείψει μια άλλη. Είναι πολύ πιθανό, όταν οι σάπιενς συναντήθηκαν με τους νεάντερταλ, το αποτέλεσμα να ήταν η πρώτη και σημαντικότερη εθνοκάθαρση στην ιστορία. Αν και οι σάπιενς είχαν ήδη αποικίσει την ανατολική Αφρική πριν από 150.000 χρόνια, άρχισαν να εξαπλώνονται στον υπόλοιπο πλανήτη και να οδηγούν τα άλλα ανθρώπινα είδη στην εξαφάνιση πριν από 70.000 χρόνια. Είτε οι ένοχοι ήταν οι ίδιοι οι χόμο σάπιενς είτε όχι, με το που έφταναν σε μια νέα περιοχή ο υπάρχων πληθυσμός εξαφανιζόταν. Τα τελευταία λείψανα του χόμο σολοένσις χρονολογούνται περίπου πριν από 50.000 χρόνια. Ο χόμο ντενίσοβα εξαφανίστηκε λίγο αργότερα. Οι νεάντερταλ αποχώρησαν πριν από περίπου 30.000 χρόνια. Οι τελευταίοι νανόμορφοι άνθρωποι εξαφανίστηκαν από το νησί Φλόρες πριν από περίπου 12.000 χρόνια. Άφησαν πίσω μερικά οστά, πέτρινα εργαλεία, μερικά γονίδια στο DNA μας και πολλά αναπάντητα ερωτήματα. Άφησαν επίσης τον χόμο σάπιενς, το τελευταίο ανθρώπινο είδος.
Όπως κι αν έγιναν τα πράγματα, οι νεάντερταλ (και τα υπόλοιπα ανθρώπινα είδη) αποτελούν ένα από τα μεγάλα «αν» της ιστορίας. Φανταστείτε πώς θα είχαν εξελιχθεί τα πράγματα αν οι νεάντερταλ ή οι άνθρωποι της Ντενίσο- βα είχαν επιβιώσει δίπλα στους χόμο σάπιενς. Τι είδους πολιτισμοί, κοινωνίες και πολιτικές δομές θα είχαν εμφανιστεί σε έναν κόσμο όπου θα συνυπήρχαν πολλά διαφορετικά είδη ανθρώπου; Το βιβλίο της Γένεσης θα έλεγε άραγε ότι οι νεάντερταλ κατάγονται από τον Αδάμ και την Εύα, ο Ιησούς θα είχε πεθάνει για τις αμαρτίες των ανθρώπων της Ντενίσοβα;
