Οι δύο βασικές αντιδράσεις στο στρες, το περίφημο fight or flight (πάλη ή φυγή), τελικά επιδέχεται επέκταση. Υπάρχουν δυο ακόμα αντιδράσεις των ανθρώπων στο στρες για τις οποίες ο Καθηγητής και Ακαδημαϊκός Γιώργος Χρούσος, που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τους μηχανισμούς και τις επιπτώσεις του στρες στη ζωή μας, μας εξηγεί περισσότερα.
Συνέντευξη στη Φλώρα Κασσαβέτη
Από καταβολής κόσμου, μέχρι και σήμερα, η εμπειρία κάποιου επιπέδου στρες είναι φυσιολογική και αντιδράσεις όπως η μάχη ή η φυγή μπορούν να οξύνουν την εστίασή μας, να ελαττώσουν τον χρόνο αντίδρασής μας και να μας βοηθήσουν να θέσουμε προτεραιότητες για να επιβιώσουμε.
Οι αγχωτικές καταστάσεις, ο αντιληπτός κίνδυνος και οι απειλές για την ασφάλειά μας προκαλούν τη φυσική αντίδραση του σώματός μας στο στρες. Αυτός ο ενσωματωμένος αμυντικός μηχανισμός προκαλεί μια βιολογική και συμπεριφορική αντίδραση που προορίζεται να μας βοηθήσει να ανταποκριθούμε σε διάφορες απειλές με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο. Σύμφωνα όμως με τους μελετητές των μηχανισμών του στρες, η μάχη και η φυγή -το γνωστό fight or flight- δεν είναι η μόνη βασική αντίδραση. Το πάγωμα και το καλόπιασμα (freeze and fawn) είναι κι αυτά κοινές αντιδράσεις στο στρες.
Όπως μας εξηγεί ο Ομότιμος Καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργος Χρούσος, οι προηγούμενες εμπειρίες, η προσωπικότητά μας και το είδος της απειλής επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο ενεργοποιούνται ο εγκέφαλος και το σώμα μας και το πώς ανταποκρινόμαστε σε μια επικίνδυνη ή τρομακτική κατάσταση. Για τους βραχυπρόθεσμους στρεσογόνους παράγοντες, η αντίδρασή μας στο στρες εξαφανίζεται όταν η απειλή έχει φύγει. Όμως, το ισχυρό οξύ τραύμα και το μακροχρόνιο στρες είναι δυνατόν να προκαλέσουν υπερβολική ενεργοποίηση αυτών των αντιδράσεων. Παρόλο λοιπόν που στις περισσότερες περιπτώσεις η αντίδραση στο στρες θα μειωθεί μόλις εξαφανιστεί η απειλή, σε κάποιο ισχυρό τραυματικό γεγονός ή σε παρατεταμένες στρεσογόνες καταστάσεις η αντίδραση παραμένει και εξελίσσεται σε χρόνιο στρες. Και κάπου εκεί ξεκινούν τα προβλήματα…
Κύριε Χρούσο παρακολούθησα μια ομιλία σας όπου αναφέρατε ότι οι δυο βασικές αντιδράσεις στο στρες -το γνωστό fight or flight- στην πραγματικότητα περιλαμβάνει άλλες δυο, το πάγωμα (freeze) και το καλόπιασμα (fawn). Θέλετε να μας πείτε περισσότερα για αυτά;
Όταν το στρες ξεπεράσει κάποιο επίπεδο -που είναι διαφορετικό για τον καθένα μας- το ειδικό σύστημα που διαθέτουμε στον οργανισμό μας για να μας βοηθάει όταν έχουμε στρες, που λέγεται «σύστημα του στρες», ενεργοποιείται, και τότε, αμφότερα το πνεύμα μας και το σώμα μας προετοιμάζονται για μάχη (fight) ή φυγή (flight). Αυτή η ενεργοποίηση προκαλεί εγρήγορση και αύξηση του αναπνευστικού και καρδιακού μας ρυθμού, του μεταβολισμού μας, της αρτηριακής μας πίεσης, κλπ., και κατ’ αυτό τον τρόπο προετοιμάζει και ισχυροποιεί υποσυνείδητα τον εγκέφαλo και το σώμα μας για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Όμως, το σύστημα του στρες, που υπάρχει σε όλα τα θηλαστικά και αποτελεί μέρος του «παλαιογκεφάλου», μπορεί να έχει και μια άλλου τύπου αυτόματη αντίδραση, πέραν των παραπάνω δύο, ανάλογα με τα δεδομένα της στιγμής, αυτή του παγώματος (freeze) ή «παραλυσίας», εάν υποσυνείδητα το άτομο αποφασίσει ότι η πάλη ή η φυγή δεν θα είναι αποτελεσματικές στη διαχείριση του στρεσογόνου παράγοντα. Ο άνθρωπος, όμως, που έχει ένα μοναδικό και ισχυρό «νέο-εγκέφαλο», έχει ξεφύγει από το «εδώ και τώρα» του αυτοματισμού των ζώων. Διαθέτει την ικανότητα του να ελέγχει λογικά την ενστικτώδη παρόρμηση της πάλης, της φυγής, και του παγώματος, και να αποφασίζει συνειδητά και στρατηγικά την αντιμετώπιση ενός πιθανού εχθρού με αλλαγές στη συμπεριφορά. Και μια από αυτές τις αλλαγές είναι η αντίδραση του καλοπιάσματος (fawn). Συνεπώς, έχουμε τουλάχιστον 4 F στο στρες του ανθρώπου (fight, flight, freeze, και fawn)!
«Το λεγόμενο υπόγειο, σιωπηλό στρες, συνδέεται με τις τοξικές σχέσεις και τα χρόνια δυσάρεστα συναισθήματα που παγιώνονται και επιβαρύνουν το άτομο ψυχικά και σωματικά».
Tι συμβαίνει στο σώμα μας όταν ενεργοποιούνται αυτοί οι μηχανισμοί;
Oι βραχυχρόνιοι και οι μακροχρόνιοι στρεσογόνοι παράγοντες ενεργοποιούν το σύστημα του στρες, το οποίο παράγει ορμόνες, όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη, καθώς και προφλεγμονώδεις ουσίες, που γενικά βοηθούν τον οργανισμό να επιβιώσει όταν το στρες είναι χρονικά περιορισμένο, ενώ συχνά τον βλάπτουν όταν το στρες είναι παρατεταμένο και η έκκρισή τους συνεχής. Γενικά, η αντίδραση της πάλης αντιστοιχεί σε θυμό και επιθετικότητα, της φυγής σε φόβο και άγχος, και του παγώματος σε συναισθηματική παραλυσία. Τα φαινόμενα αυτά συχνά βοηθούν στο οξύ στρες, ενώ είναι βλαπτικά στο χρόνιο.
Ας μιλήσουμε λίγο για τη γνωστό δίπολο αντίδρασης στο στρες το fight or flight. Πριν απ’ όλα θέλω να μας υπενθυμίσετε πώς λειτούργησε αυτός ο μηχανισμός για την επιβίωση του ανθρώπου εξελικτικά.
Θα σας το κάνω εικόνα για να το αντιληφθείτε πιο εύκολα, γυρίζοντας πίσω στην εποχή των σπηλαίων. Ο άνθρωπος είναι έξω από την σπηλιά αντιμέτωπος με μια τίγρη. Το στρες του είναι εκτοξευμένο, γιατί χρειάζεται να κάνει μια εξαιρετικά γρήγορη εκτίμηση: να δώσει μάχη ή να τρέξει για να σώσει τη ζωή του; Η αντίδραση που θα επιλέξει εξαρτάται από τον τρόπο που θα εκτιμήσει ο εγκέφαλός του τα δεδομένα, καταρχήν υποσυνείδητα και σε λιγότερα από 400 χιλιοστά του δευτερολέπτου. Η σωστή επιλογή οδηγεί στην επιβίωση του ατόμου και συχνά εξασφαλίζει την απόκτηση απογόνων και συνεπώς επηρεάζει και την επιβίωση του ανθρώπινου είδους.
To oποίο ισχύει ως μηχανισμός αντίδρασης στο στρες από την εποχή των σπηλαίων μέχρι σήμερα. Σωστά;
Ακριβώς. Συνεχίζουμε να έχουμε ενσωματωμένο αυτό τον μηχανισμό αντίδρασης απέναντι σε κάθε στρεσογόνο κατάσταση. Η τίγρη μπορεί να είναι κάποιος άνθρωπος εξοργισμένος μαζί μας, για παράδειγμα ένας προϊστάμενος ή ένας γείτονας. Ανάλογα με την εκτίμηση, θα επιλέξουμε μάχη, φυγή, ή την παραλυσία υπό τη μορφή της αποδοχής.
Υπάρχουν οι συνηθισμένοι καθημερινοί στρεσογόνοι παράγοντες και πιθανά στρεσογόνα γεγονότα, που μπορούν να προκαλέσουν οποιαδήποτε από τις τέσσερις παραπάνω αντιδράσεις. Η «τίγρη» πλέον είναι μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, όπως το να γίνεις θύμα ή μάρτυρας ενδοοικογενειακής βίας, σεξουαλικής επίθεσης, επεισοδίου βίας εκτός της κατοικίας, σοβαρού ατυχήματος, κλπ.
Θέλετε να μας εξηγήσετε τι συμβαίνει στο σώμα μας όταν επιλέγουμε τη μάχη ή τη φυγή ως μηχανισμό αντίδρασης.
Και η μάχη και η φυγή είναι ενεργητικές αντιδράσεις του οργανισμού που συνοδεύονται από διέγερση του συστήματος του στρες και έκκριση ορμονών του στρες. Σε οξείες καταστάσεις δεν είναι βλαπτικές, ενώ μπορούν να αποβούν και ωφέλιμες.
Το πάγωμα είναι μια επιβαρυντική για τον οργανισμό αντίδραση στο στρες;
Ναι, είναι μια παθητική αντίδραση, πολύ επιβαρυντική για τον οργανισμό. Δεν πρέπει να υποτιμάται ή να ερμηνεύεται επιπόλαια ως αναισθησία ενός ατόμου. Στην πραγματικότητα το άτομο που «παγώνει» βιώνει έντονο στρες, με έντονη ενεργοποίηση του συστήματος του στρες και πιθανά αρνητικά επακόλουθα. Το ότι είναι μια σιωπηλή αντίδραση δεν πρέπει να μας ξεγελάει.
«Ανησυχώ για τα ευρήματα στις νέες γενιές Ζ και Άλφα. Βρισκόμαστε σε μια σημαντική, εντελώς πρωτόγνωρη καμπή στην εξέλιξή μας ως είδος, που πρέπει να μας ανησυχεί και να μας αναγκάσει να βρούμε λύσεις».
Mιλήστε μας και για την τέταρτη αντίδραση στο στρες, το καλόπιασμα.
Όταν είμαστε επιφυλακτικοί σχετικά με το πόσο επικίνδυνος μπορεί να είναι κάποιος για μας και δεν θέλουμε να επιλέξουμε την μάχη, την φυγή ή το πάγωμα, μπορεί να εφαρμόσουμε το καλόπιασμα ενός πιθανά εχθρικού ατόμου. Έτσι φαινόμαστε ή γινόμαστε φιλικοί, υποτακτικοί και υπάκουοι, και πιθανόν έτσι αισθανόμαστε πιο ασφαλείς. Σε αυτήν την περίπτωση, προσπαθούμε να καλοπιάσουμε ένα πιθανό εχθρό, να του προκαλέσουμε ευχαρίστηση, να τον κατευνάσουμε, και έτσι να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα μας κάνει κακό. Αυτή η αντίδραση είναι κοινή και σε καταχρηστικές καταστάσεις. Για παράδειγμα, ένα παιδί με έναν συναισθηματικά κακοποιητικό γονέα μπορεί να διαπιστώσει ότι το να είναι ευχάριστο προς αυτόν είναι μια ασφαλέστερη και πιο βιώσιμη κατάσταση από μια συνεχή και εναλλασσόμενη πάλη, φυγή και πάγωμα.
Άλλα σημάδια ότι έχει ενεργοποιηθεί μια απόκριση καλοπιάσματος περιλαμβάνουν την δυσκολία να πούμε όχι, να επιλέγουμε να είμαστε πάντα ευχάριστοι στους άλλους, να προσποιούμαστε ότι συμφωνούμε με κάποιον, να κάνουμε πάντα ότι μας λένε, να βάζουμε τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές μας, να μην είμαστε σε θέση να θέσουμε όρια.
Και όλα αυτά μας προκαλούν στρες
Ναι, αυτό είναι το λεγόμενο υπόγειο, σιωπηλό στρες, που συνδέεται με τις τοξικές σχέσεις και τα χρόνια δυσάρεστα συναισθήματα που παγιώνονται και επιβαρύνουν το άτομο ψυχικά και σωματικά.
Τι άλλο χρειάζεται να ξέρουν οι αναγνώστες μας σχετικά με τους τέσσερις αυτούς αμυντικούς μηχανισμούς στο στρες;
Η μάχη, η φυγή, το πάγωμα και το καλόπιασμα είναι ενσωματωμένοι αμυντικοί μηχανισμοί που προορίζονται να βοηθήσουν τους ανθρώπους να ανταποκρίνονται επιτυχώς σε δύσκολες καταστάσεις. Ενώ, όμως, γενικά μας βοηθούν να ανταποκριθούμε σε διάφορους στρεσογόνους παράγοντες και να παραμείνουμε ασφαλείς, μπορούν επίσης να υπερενεργοποιηθούν, με αποτέλεσμα αρνητικές συνέπειες για τη ψυχική και σωματική μας υγεία. Η παρατεταμένη κατάσταση μάχης, φυγής, παγώματος ή αμυντικού καλοπιάσματος, ακόμα και μετά την επίλυση του στρεσογόνου παράγοντα, είναι σαφώς βλαπτική για τον οργανισμό.
«Το καλόπιασμα είναι μια κοινή αντίδραση στο στρες. Προσπαθούμε να καλοπιάσουμε ένα πιθανό εχθρό, να του προκαλέσουμε ευχαρίστηση, να τον κατευνάσουμε, και έτσι να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα μας κάνει κακό».
Θέλετε να αναφέρετε μερικά σημάδια που μπορεί να μας υποψιάσουν ότι είμαστε «κολλημένοι» σε κατάσταση στρες;
Μπορεί να έχουμε υπερβολικές αντιδράσεις που δεν δικαιολογούνται από μια κατάσταση (π.χ. να ξεσπάμε σε έναν φίλο επειδή ήρθε λίγα λεπτά αργότερα στο ραντεβού ή να φεύγουμε από το δωμάτιο χτυπώντας την πόρτα πίσω μας αν κάποιος διαφωνεί μαζί μας). Επίσης, η απόσυρση κατά τη διάρκεια μικρών ενδείξεων σύγκρουσης ή η εμπλοκή σε ψυχολογική ή σωματική βία αποτελούν τέτοια σημάδια, καθώς και το αίσθημα αποσύνδεσης από τα συναισθήματα και τις ανάγκες μας. Μπορεί όμως να υπάρχουν και σωματικά συμπτώματα, όπως πόνοι στο κεφάλι, στο στομάχι ή αλλού στο σώμα, καθώς και διαταραχές μνήμης.
Υπάρχουν τρόποι να έχουμε καλύτερο έλεγχο του στρες;
Οι τρόποι για να βοηθήσουμε τον οργανισμό μας να επιστρέψει στην αρχική ήρεμη κατάστασή του είναι διάφοροι και ποικίλοι και περιλαμβάνουν τη βελτίωση του τρόπου ζωής (καλή διατροφή, μέτρια άσκηση, επαρκής ύπνος, καθημερινή κανονικότητα γευμάτων και ύπνου), τη συνομιλία με ένα αγαπημένο πρόσωπο, την απόλαυση της τέχνης, και την εξάσκηση του εγκεφάλου μας με διάφορες μεθόδους που αποτελούν τις λεγόμενες «νοοπαιδείες». Συνεπώς, μπορεί να βοηθήσουν τα εξής:
- Άσκηση και κίνηση (π.χ., περπάτημα, τρέξιμο, χορός, γιόγκα, πιλάτες, άρση βαρών και αθλητισμός) σε ένα ευχάριστο περιβάλλον.
- Μιλώντας για το αγχωτικό γεγονός με ένα αξιόπιστο αγαπημένο πρόσωπο ή επαγγελματία υγείας.
- Μείωση της πρόσληψης καφεΐνης και αλκοόλ.
- Ενασχόληση με ευχάριστες δραστηριότητες, hobbies, κλπ.
- Ασκήσεις ενσυνειδητότητας, διαλογισμού, μυϊκής χαλάρωσης, τεχνικών αναπνοής και βιοανάδρασης, κλπ.
Τα δυο τελευταία πρέπει να είναι ενταγμένα στην καθημερινότητα όλων μας, σε κανονική βάση, ιδιαίτερα στο δεύτερο μισό της ημέρας που είναι σημαντικό να κάνουμε στροφή σε πιο χαλαρές δραστηριότητες για να αποφορτιζόμαστε σταθερά από το στρες. Για τους ανθρώπους που βιώνουν χρόνιο στρες, μπορεί να είναι χρήσιμο να αναζητήσουν πρόσθετη υποστήριξη, όπως θεραπεία από έναν πάροχο συμβουλών ψυχικής υγείας.
Κύριε Χρούσο η έρευνα που έχετε κάνει στο πεδίο του στρες όλα αυτά τα χρόνια είναι αξιοσημείωτη. Ποιο είναι το νεότερο εύρημα που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον της επιστήμης;
Ανησυχώ για τα ευρήματα στις νέες γενιές, Ζ (γεννημένοι 1995-2012) και Άλφα (2013-παρόν), που μεγαλώνουν με το διαδίκτυο σε μια «παρακοινωνική» (parasocial) κατάσταση, στην οποία η ανθρώπινη επαφή γίνεται μέσω οθονών. Στη γενιά Ζ έχουμε σημαντική χρόνια δυσφορία υπό τη μορφή άγχους και κατάθλιψης, καθώς και καθυστέρηση της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης και της απόκτησης των κατάλληλων κοινωνικών δεξιοτήτων κατά περίπου 2 έτη. Στη γενιά Άλφα, τα πράγματα εξελίσσονται ακόμα χειρότερα. Το παιχνίδι, που συνέβαλε τεράστια στην ανθρώπινη εξέλιξη μέχρι σήμερα έχει εκλείψει, τα παιδιά αναπτύσσουν έλλειμμα στη προσοχή τους και δυσμενείς αλλαγές στην εγκεφαλική επεξεργασία των αισθήσεων που προσομοιάζουν με εκδηλώσεις του φάσματος του αυτισμού. Η δυσκολία συγκέντρωσης της προσοχής δεν επιτρέπει την βαθιά και ολοκληρωμένη μάθηση και εμποδίζει τη δημιουργικότητα. Βρισκόμαστε σε μια σημαντική, εντελώς πρωτόγνωρη καμπή στην εξέλιξή μας ως είδος, που πρέπει να μας ανησυχεί και να μας αναγκάσει να βρούμε λύσεις.
Παρόλο που ξέρουμε περισσότερα για το στρες από ποτέ και έχουμε στη διάθεση μας ψυχοθεραπευτικά εργαλεία, πρακτικές ακόμα και φάρμακα για την διαχείρισή του, το στρες εξακολουθεί να βασανίζει τους ανθρώπους… Γιατί;
Το στρες είναι μέρος της ζωής. Δεν υπάρχει τρόπος να το εξαφανίσουμε και δεν χρειάζεται να το εξαφανίσουμε. Χρειάζεται να το αποδεχτούμε, να το διαχειριστούμε και να το χρησιμοποιήσουμε για να γίνουμε καλύτεροι. Το καλό στρες μας κινητοποιεί, μας βοηθάει να παράγουμε, να βρίσκουμε λύσεις σε προβλήματα. Στόχος μας είναι να το καταλάβουμε, έτσι ώστε να μπορούμε να το ελέγχουμε καλύτερα και, αν είναι δυνατόν, να το χρησιμοποιούμε προς όφελός μας.
Δεν θα θέλαμε ποτέ να εξαφανίσουμε το στρες από την ζωή των ανθρώπων. Χωρίς στρες θα είμαστε δυστυχισμένοι, όπως είμαστε και με το υπερβολικό και παρατεταμένο στρες που δεν μπορούμε να διαχειριστούμε. Η όλη μάχη είναι απλώς να μάθουμε να το ελέγχουμε καλύτερα. Η σωστή διαχείριση του στρες είναι ο ενδιάμεσος στόχος μας, μέσω του οποίου θα κατακτήσουμε το τελικό μας στόχο, την ευδαιμονία. Το χρόνιο στρες μπορεί και πρέπει να καταπολεμηθεί.
Είχατε αποκαλύψει σε παλαιότερη συνέντευξη ότι υπήρξατε αγχώδης χαρακτήρας, όμως με το πέρασμα του χρόνου και προφανώς με την έρευνα που έχετε κάνει, μάθατε να το ελέγχετε. Θέλετε να μου αναφέρετε ένα τρόπο που επιλέγετε για να αποφορτιστείτε από το στρες της ημέρας;
Κατά κάποιο τρόπο, είμαι τυχερός που σπούδασα Ιατρική, Παιδιατρική και Ενδοκρινολογία, που βρέθηκα στο ερευνητικό πεδίο του στρες, και που μπόρεσα να προσλάβω αλλά και να παράγω γνώση στους μοριακούς, κυτταρικούς και ψυχοφυσιολογικούς μηχανισμούς αυτού του τόσο σημαντικού φαινομένου της ζωής. Προφανώς, μελετώντας τον εαυτό μου και τη ζωή μου, καθώς και το οικογενειακό και κοινωνικό μου περιβάλλον, υπό το πρίσμα της Επιστήμης, βοηθήθηκα να ξεχωρίσω το σημαντικό από το ασήμαντο και να σταχυολογήσω -το κατά δύναμη πάντοτε- με βάση τον ορθολογισμό και τα αντικειμενικά δεδομένα τις μεθόδους διαχείρισης του στρες. Τελικά, πιστεύω ότι τα πράγματα είναι απλά και τα είχαν αντιληφθεί ήδη, προφανώς διαισθητικά και παρά την έλλειψη τεχνολογίας, οι πρόγονοί μας ιατροί και φιλόσοφοι.
Όσο για την ημέρα μου, προσπαθώ να ακολουθώ ένα σωστό τρόπο ζωής, να αφήνω πάντα χρόνο για ξεκούραση και χαλάρωση, να μιλάω και να περνάω χρόνο με τους ανθρώπους που αγαπώ, και να βοηθώ τους συνανθρώπους μου με όποιο τρόπο μπορώ. Ήμουν τυχερός που είχα καλούς γονείς που μου έδωσαν ότι καλύτερο μπορούσαν, που πίστευαν στην καλοσύνη και τις αξίες του ανθρώπου, που γνώριζαν την τεράστια αξία της ορθής γνώσης, και που χρησίμευσαν σαν πρότυπα ζωής σε μένα και άλλους ανθρώπους.
Who is who
Ο Γιώργος Χρούσος είναι Καθηγητής παιδιατρικής και ενδοκρινολογίας, Διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία», μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ κατέχει την έδρα της UNESCO στην Εφηβική Υγεία και Ιατρική. Στην επαγγελματική του σταδιοδρομία έχει εστιάσει την έρευνά του στις νευροενδοκρινολογικές μεταβολές που σχετίζονται με τις διαταραχές του συναισθήματος, ύπνου, αντίληψης του πόνου, και ανοσολογικής λειτουργίας, και έχει ανοίξει νέους ορίζοντες σε ένα φάσμα χρόνιων πολύπλοκων διαταραχών του ανθρώπου, όπως η κατάθλιψη, το μεταβολικό σύνδρομο, οι αυτοάνοσες και αλλεργικές παθήσεις, οι διαταραχές της διατροφής, οι διαταραχές του ύπνου και τα ψυχοσωματικά νοσήματα, η παχυσαρκία και το χρόνιο στρες. Έχει λάβει πολυάριθμα διεθνή βραβεία για το έργο του, ενώ το Institute of Scientific Information τον έχει χαρακτηρίσει ως έναν από τους πιο υψηλά αναφερόμενους επιστήμονες στον κόσμο.
