Μεταξύ των παραγόντων που επηρεάζουν το σωματικό βάρος είναι ορισμένες ορμόνες. Μπορεί μάλιστα οι ορμόνες να παίζουν το σημαντικότερο ρόλο στην πρόκληση παχυσαρκίας. Οι ορμόνες παράγονται συνήθως υπό στενή εποπτεία από το ενδοκρινικό σύστημα αλλά για διάφορους λόγους μπορεί να βρίσκονται σε πολύ χαμηλά ή σε πολύ υψηλά επίπεδα. Μια από τις ορμόνες που θεωρείται ότι μπορεί να προκαλέσει παχυσαρκία είναι η κορτιζόλη, η λεγόμενη “ορμόνη του στρες”.
Η κορτιζόλη παράγεται από τη χοληστερόλη στο φλοιό των επινεφριδίων και ανήκει σε μια κατηγορία στεροειδών ορμονών που ονομάζονται γλυκοκορτικοειδή (από τις λέξεις, γλυκόζη, φλοιός (cortex) και στεροειδές). Τα επινεφρίδια είναι δύο τριγωνικά όργανα που βρίσκονται ακριβώς πάνω από τους νεφρούς. Η παραγωγή και η απελευθέρωση της κορτιζόλης ρυθμίζεται από την υπόφυση και τον υποθάλαμο του εγκεφάλου. Απελευθερώνεται κιρκαδικά, δηλαδή με διαφορετικό ρυθμό ανάλογα την ώρα της ημέρας. Το 50-60% απελευθερώνεται 30-40 λεπτά μετά το πρωινό ξύπνημα και στη συνέχεια τα επίπεδά της να πέφτουν καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας.
Η ορμόνη του στρες
Εκτός από τον κιρκάδιο ρυθμό της, η κορτιζόλη παράγεται επίσης ως απόκριση σε στρεσογόνες καταστάσεις. Παράγεται, για παράδειγμα, όταν ασκούμαστε. Επίσης παράγεται όταν έχουμε ψυχολογικό στρες. Ακριβώς, γι’ αυτό, η κορτιζόλη έχει αποκτήσει κακό όνομα, ωστόσο το σώμα παράγει την ορμόνη έχοντας καλές προθέσεις. Εάν αντιληφθείτε ξαφνικά ότι ένα αυτοκίνητο τρέχει ιλιγγιωδώς επάνω σας, θα τρομάξετε και θα εκκρίνετε κορτιζόλη. Η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη (παράγεται κι αυτή από τα επινεφρίδια προκαλώντας αύξηση του καρδιακού ρυθμού) είναι οι πιο γνωστές ορμόνες της «μάχης ή της φυγής» και προσωρινά αυξάνουν την παραγωγής ενέργειας, εις βάρος άλλων φυσιολογικών διαδικασιών.
Στην παλαιολιθική εποχή, η εμφάνιση ενός αρπακτικού οδηγούσε σε απελευθέρωση κορτιζόλης. Αυτό ήταν απαραίτητο για να έχει το σώμα περισσότερη ενέργεια εκείνη τη στιγμή. Η κορτιζόλη αυξάνει σημαντικά τη διαθεσιμότητα της γλυκόζης. Παρέχει γρήγορα ενέργεια στον εγκέφαλο και το σώμα, κάτι που είναι απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί ένα στρεσογόνο γεγονός και να επιβιώσουμε. Εκείνη τη στιγμή έχει σημασία μόνο η γλυκόζη, γι’ αυτό και η κορτιζόλη αποσυνθέτει ακόμα και πρωτεΐνες για να μετατραπούν σε γλυκόζη, κάτι που ονομάζεται γλυκονεογένεση. Όχι μόνο η κορτιζόλη, αλλά γενικά τα γλυκοκορτικοειδή προκαλούν διάσπαση των μυών, απελευθερώνοντας αμινοξέα για γλυκονεογένεση.
Ενώ η άμεση παραγωγή της γλυκόζης δίνει πλεονέκτημα προετοιμάζοντας το σώμα για δράση τη στιγμή του στρες, η επί μακρόν αυξημένη κορτιζόλη στο σώμα δημιουργεί προβλήματα. Μικρές, περιοδικές αυξήσεις στα επίπεδα της κορτιζόλης ως απόκριση στο στρες είναι φυσιολογικές και είναι απίθανο να προκαλέσουν παρενέργειες. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα επίπεδα κορτιζόλης μπορεί να είναι συνεχώς αυξημένα. Στη σύγχρονη ζωή, έχουμε χρόνιο ψυχολογικό στρες. Τα συζυγικά ζητήματα, η δουλειά, τα προβλήματα με τα παιδιά και η στέρηση ύπνου ανεβάζουν την κορτιζόλη. Αυτό προκαλεί αυξημένα επίπεδα γλυκόζης για μήνες, τα οποία με τη σειρά τους αυξάνουν την ινσουλίνη.
Ο ρόλος της ινσουλίνης
Ορισμένοι πιστεύουν ότι η κορτιζόλη παχαίνει διότι ανεβάζει την ινσουλίνη. “Στην πραγματικότητα, μπορώ να κάνω τον καθέναν παχύσαρκο”, έγραψε ο Καναδός διαβητολόγος Jason Fung στο βιβλίο του The Obesity Code. “Πώς; Συνταγογραφώ πρεδνιζόνη, τη συνθετική έκδοση της ανθρώπινης ορμόνης κορτιζόλης”.
H πρεδνιζόνη χρησιμοποιείται για τη θεραπεία πολλών ασθενειών, όπως άσθμα, ρευματοειδή αρθρίτιδα, ερηθυματώδη λύκο, ψωρίαση, φλεγμονώδη νόσο του εντέρου κ.α. Ανεβάζει τη γλυκόζη η οποία με τη σειρά της ανεβάζει την ινσουλίνη. Η ινσουλίνη είναι μια αποθηκευτική ορμόνη. Αποθηκεύει τη γλυκόζη με τη μορφή του γλυκογόνου ή ακόμα και με τη μορφή του λίπους. Θεωρείται από πολλούς ως κύριος παράγοντας πρόκλησης παχυσαρκίας, και ιδιαίτερα κοιλιακής παχυσαρκίας.
Είναι αλήθεια ότι η κορτιζόλη αυξάνει την ινσουλίνη; Σε μια μελέτη, η χρήση συνθετικής κορτιζόλης αύξησε την ινσουλίνη μέσα σε πέντε μέρες. Υγιείς εθελοντές που έλαβαν υψηλή δόση κορτιζόλης αύξησαν τα επίπεδα ινσουλίνης κατά 36% πάνω από την αρχική τους τιμή. Η πρεδνιζόνη αυξάνει τα επίπεδα γλυκόζης κατά 6,5% και τα επίπεδα της ινσουλίνης κατά 20%. Με την πάροδο του χρόνου, αναπτύσσεται αντίσταση στην ινσουλίνη (δηλαδή, εξασθένηση της ικανότητας του σώματος να δέχεται την επίδραση της ινσουλίνης) κυρίως στο ήπαρ και τους σκελετικούς μυς. Η μακροχρόνια χρήση πρεδνιζόνης αυξάνει την αντίσταση στην ινσουλίνη ακόμη και σε διαβητικά άτομα. Η αύξηση βάρους είναι μία από τις πιο συχνές και τρομακτικές παρενέργειες της πρεδνιζόνης.
Πολλές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει ότι η αύξηση της κορτιζόλης αυξάνει την αντίσταση στην ινσουλίνη. Αντίθετα, η μείωση της κορτιζόλης μειώνει την ινσουλίνη. Παρατηρείται αυτό το αποτέλεσμα σε ασθενείς με μεταμόσχευση που λαμβάνουν για χρόνια πρεδνιζόνη ως μέρος των φαρμάκων κατά της απόρριψης. Σε μια μελέτη, η εγκατάλειψη της πρεδνιζόνης είχε ως αποτέλεσμα 25% πτώση της ινσουλίνης που μεταφράστηκε σε απώλεια βάρους 6% και μείωση της περιφέρειας μέσης κατά 7,7%.
Τα άτομα με υψηλότερη κορτιζόλη στα ούρα τους έχουν μεγαλύτερη περιφέρεια μέσης. Μια μελέτη βρήκε αυξημένα επίπεδα κορτιζόλης στις τρίχες των παχύσαρκων. Σε μια πάθηση που ονομάζεται σύνδρομο Κούσινγκ τα επίπεδα της κορτιζόλης είναι αυξημένα. Όταν συμβαίνει αυτό, ενδέχεται να εμφανιστεί υψηλή πίεση του αίματος, κούραση, δυσκολία συγκέντρωσης, ευερεθιστικότητα και αντίσταση στην ινσουλίνη. Η νόσος Κούσινγκ πήρε το όνομά της από τον Harvey Cushing, ο οποίος το 1912 περιέγραψε μια 25άχρονη γυναίκα που έπασχε από αύξηση βάρους, υπερβολική ανάπτυξη μαλλιών και απώλεια εμμηνόρροιας. Μέχρι και το ένα τρίτο των περιπτώσεων του συνδρόμου Κούσινγκ έχουν υψηλό σάκχαρο και διαβήτη ενώ το 95% έχει συγκέντρωση λίπους στην κοιλιά. Αυτό συμβαίνει ακόμα και χωρίς πολύ φαγητό ή όταν τα άτομα είναι σωματικά δραστήρια.
Όπως τα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης μπορεί να προκαλέσουν αύξηση βάρους, έτσι και τα χαμηλά επίπεδα μπορεί να προκαλέσουν απώλεια βάρους. Το πιο ακραίο παράδειγμα είναι η νόσος Άντισον (Addison), μια πάθηση κατά την οποία το σώμα δεν παράγει αρκετή κορτιζόλη. Ο Thomas Addison περιέγραψε αυτή την πάθηση, γνωστή ως ανεπάρκεια των επινεφριδίων, το 1855. Όταν τα επινεφρίδια καταστρέφονται, τα επίπεδα κορτιζόλης στο σώμα πέφτουν πολύ χαμηλά. Τα πιο αξιοσημείωτα συμπτώματα περιλαμβάνουν μειωμένη όρεξη, κούραση, χαμηλά επίπεδα σακχάρου, λαχτάρα για αλάτι, ζαλάδες, εμετούς, κοιλιακό άλγος, πόνο στους μυς ή στα οστά, αλλά το σήμα κατατεθέν της νόσου Άντισον είναι η απώλεια βάρους και παρατηρείται στο 95% των ασθενών.
Επομένως, η θεωρία που θέλει το άγχος να παχαίνει παίρνει κάποιο σχήμα: Το άγχος προκαλεί χρονίως υψηλά επίπεδα κορτιζόλης που αυξάνουν τα επίπεδα ινσουλίνης τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν σε παχυσαρκία. Αλλά μπορεί να υπάρχουν και άλλες οδοί παχυσαρκίας που δεν έχουν ανακαλυφθεί ακόμα. Όταν έχετε χρόνιο άγχος, μπορεί να είναι δύσκολο να διατηρήσετε τις υγιεινές διατροφικές συνήθειες και να καταλήξετε σε παχυσαρκία. Μια μελέτη σε 59 υγιείς γυναίκες διαπίστωσε συσχέτιση μεταξύ υψηλών επιπέδων κορτιζόλης και αυξημένης όρεξης, η οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να προκαλέσει αύξηση του βάρους. Μια άλλη μελέτη σε μια ομάδα 172 ανδρών και γυναικών βρήκε πως όταν υπάρχουν υψηλά επίπεδα κορτιζόλης στο αίμα υπάρχει περισσότερο λίπος στην κοιλιά. Ωστόσο, τα επίπεδα του στρες και της κορτιζόλης δεν σχετίζονται πάντα άμεσα, επομένως χρειάζονται περισσότερα δεδομένα που να καταγράφουν μια σχέση αιτίας-αποτελέσματος.
Πώς θα διαχειριστείτε το στρες
Η μείωση του άγχους είναι δύσκολη, αλλά ζωτικής σημασίας για το αδυνάτισμα. Σε αντίθεση με το τι μπορεί να πιστεύει κανείς, το να κάθεστε μπροστά στον υπολογιστή σας και να κοιτάζετε το facebook είναι ένας κακός τρόπος ανακούφισης από το στρες. Η ανακούφιση είναι μια ενεργή διαδικασία. Οι δοκιμασμένες μέθοδοι είναι η γιόγκα, το μασάζ, η επαφή με τη φύση, η άσκηση και ο επαρκής ύπνος.
Ασκηθείτε. Ένας από τους κύριους τρόπους για την καταπολέμηση της αύξησης βάρους είναι η άσκηση. Η άσκηση διεγείρει την απελευθέρωση ενδορφινών, χημικών που σας κάνουν να αισθάνεστε καλά και βοηθούν στη διαχείριση του στρες. Πολλές φορές θεωρείται ότι η άσκηση δεν κάνει πολλά πράγματα στο αδυνάτισμα αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Η άσκηση έχει συσχετιστεί με τη μείωση των επιπέδων άγχους και σας επιτρέπει να είστε πιο ανθεκτικοί όταν παρουσιάζονται οι στρεσογόνοι παράγοντες.
Βελτιώστε τον ύπνο σας. Ο ύπνος είναι συνήθως μια παραμελημένη μεταβλητή που έχει σημαντική επίδραση στα επίπεδα κορτιζόλης και στην πιθανή αύξηση του βάρους. Διαταραχές του ύπνου -είτε χρόνιες είτε οξείες- μπορούν να προωθήσουν την αύξηση των επιπέδων κορτιζόλης. Με την πάροδο του χρόνου, αυτό μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στο μεταβολισμό σας. Επομένως, η εξασφάλιση επαρκούς ύπνου κάθε βράδυ είναι σημαντική αν θέλετε να χάσετε κιλά ή να διατηρήσετε χαμηλά το βάρος σας.
Οι μελέτες πληθυσμού έχουν συνδέει με συνέπεια τη σύντομη διάρκεια του ύπνου και την περίσσεια βάρους. Γενικά, κάτω από τις 7 ώρες είναι το σημείο όπου το βάρος αρχίζει να αυξάνεται. Ο ύπνος 5-6 ωρών συνδέθηκε με περισσότερο από 50% αυξημένο κίνδυνο παραπανίσιων κιλών. Μία νύχτα στέρησης ύπνου αυξάνει τα επίπεδα κορτιζόλης πάνω από 100%. Μέχρι το επόμενο βράδυ, η κορτιζόλη ήταν ακόμη 37% υψηλότερη. Ο περιορισμός του ύπνου σε 4 ώρες σε υγιείς εθελοντές είχε ως αποτέλεσμα 40% μείωση της ευαισθησίας στην ινσουλίνη, ακόμη και σε μια νύχτα. Μετά από πέντε ημέρες περιορισμού ύπνου, η κορτιζόλη αυξήθηκε 20%, η έκκριση ινσουλίνης αυξήθηκε 20% και η ευαισθησία στην ινσουλίνη μειώθηκε κατά 25%. Τόσο η λεπτίνη όσο και η γκρελίνη, βασικές ορμόνες στον έλεγχο της όρεξης, διαταράσσονται όταν υπάρχει έλλειψη ύπνου.
