Ομαλός λειχήνας δέρματος και στόματος

Ο ομαλός λειχήνας (Lichen planus) είναι μια νόσος που προσβάλλει το δέρμα, τους βλεννογόνους (στόμα, γεννητικά όργανα) και τα νύχια. Πρόκειται για μια περίεργη και δυσνόητη ασθένεια του στόματος και του δέρματος στην οποία εμπλέκεται το ανοσοποιητικό σύστημα.

Η ονομασία της πάθησης προέρχεται από τις αλλοιώσεις που προκαλεί οι οποίες μοιάζουν μερικές φορές με τους λειχήνες που βλέπουμε σε κορμούς δένδρων και σε βράχια (η λέξη ομαλός είναι μετάφραση του planus που στα λατινική σημαίνει επίπεδος).

Η ασθένεια εμφανίζεται στο 1-2% του πληθυσμού και παρουσιάζεται συνήθως στις ηλικίες μεταξύ των 30 έως 60 ετών. Έχει μεγαλύτερη επίπτωση στις γυναίκες, αλλά όταν εμφανίζεται στα γεννητικά όργανα είναι πιο συχνή στους άνδρες.

Άγνωστη η αιτία

Η πάθηση μπορεί να παρουσιάζει εξάρσεις και υφέσεις, και ενδεχομένως να επηρεάζεται από το στρες (ωστόσο δεν έχει αιτία το στρες). Πρέπει να τονιστεί ότι δεν είναι μεταδοτική ασθένεια ούτε κληρονομική. Ο λειχήνας μπορεί να διαρκέσει από λίγους μήνες μέχρι μερικά χρόνια και αυθόρμητα να εξαφανιστεί από μόνος του.

Ο ομαλός λειχήνας θεωρείται σήμερα αυτοάνοσο νόσημα που σημαίνει ότι τα λευκά αιμοσφαίρια του ανοσοποιητικού συστήματος επιτίθενται σε φυσιολογικά κύτταρα του δέρματος και των βλεννογόνων. Παρατηρείται μαζική διήθηση από Τ-λεμφοκύτταρα. Με άλλα λόγια, τα επιθηλιακά κύτταρα αναγνωρίζονται ως «ξένα» και καταστρέφονται.

Η επίθεση του ανοσοποιητικού συστήματος φαίνεται να αρχίζει με την παρουσία κάποιου ενδογενούς ή εξωγενούς παράγοντα (ιοί, βακτήρια, φάρμακα, μηχανικό τραύμα κλπ) ο οποίος μεταβάλει την αντιγονικότητα της επιφάνεια των κυττάρων με αποτέλεσμα αυτά να καθίστανται αυτοαντιγόνα. Έτσι πυροδοτείται η ανοσολογική αντίδραση. Ο μηχανισμός καταστροφής των επιθηλιακών κυττάρων δεν είναι αποσαφηνισμένος.

Να σημειωθεί ότι πολλές περιπτώσεις ομαλού λειχήνα εμφανίστηκαν σε στρατιώτες κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, όταν λάμβαναν προληπτικά φάρμακα για την ελονοσία.

Σήμερα είναι γνωστό ότι πολλά φάρμακα μπορούν να προκαλέσουν λειχηνοηδείς αντιδράσεις ενώ ενοχοποιούνται ακόμα και τα αμαλγάματα που υπάρχουν στο στόμα πιθανότατα λόγω του υδραργύρου που περιέχουν και ο οποίος σταδιακά εξατμίζεται. Εννοείται πως οποιαδήποτε φάρμακα ή χημικά προκαλούν υποψίες ότι είναι η αιτία του ομαλού λειχήνα πρέπει να διακόπτονται.

Συμπτώματα 

Ομαλός λειχήνας μπορεί να προκαλεί φαγούρα με ένταση που ποικίλλει σε διαφορετικούς ανθρώπους από ήπια έως σοβαρή. Για μερικούς ασθενείς η φαγούρα είναι βα­σανιστική.

Το κύριο σύμπτωμα είναι μικρά λευκά εξογκώματα (βλατίδες) μεγέθους 1–10 χιλιοστά που έχουν γυαλιστερό χρώμα. Μερικές είναι ωοειδείς και άλλες είναι πολυγωνικές. Οι βλατίδες αυτές μπορεί να διατάσσονται σε γραμμές που διαπλέκονται και σχηματίζουν ένα δίκτυο σαν δαντέλα (τυπική ή δικτυωτή μορφή), μπορεί να σχηματίζουν λευκές πλάκες (υπερτροφική μορφή), μπορεί ανάμεσα τους να βρίσκονται μικρές επώδυνες διαβρώσεις (διαβρωτική μορφή) ή φυσαλίδες που περιέχουν ορώδες υγρό ή αίμα (φυσαλιδώδης μορφή).

Η φυσαλιδώδης μορφή εξελίσσεται συνήθως στην ατροφική και τελικά την διαβρωτική μορφή του ομαλού λειχήνα όπου οι εξελκώσεις είναι πιο μεγάλες, παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα και θεραπεύονται τελικά αυτόματα.

Να σημειωθεί ότι περίπου το 50% των ασθενών με ομαλό λειχήνα παρουσιάζουν προσβολή των βλεννογόνων και ιδιαίτερα του στοματοφάρυγγα. Στο δέρμα, εντοπίζονται κυρίως στους καρπούς, στην οσφυϊκή περιοχή, στα βλέφαρα, στις κνήμες, στο τριχωτό της κεφαλής και στα γεννητικά όργανα (στη βάλανο και στο σώμα του πέους). Ο ομαλός λειχήνας παρουσιάζεται και στα νύχια με καταστροφή του περιονυχίου.

Υπάρχουν διάφορες κλινικές μορφές του ομαλού λειχήνα. Οι πιο κοινές και τα αντίστοιχα συμπτώματα τους είναι:

• Δικτυωτή μορφή. Με λευκές περιοχές με υπερυψωμένες γραμμώσεις που διακλαδίζονται και μοιάζουν με δαντέλα ή ιστό αράχνης. Είναι η πιό συχνή μορφή του ομαλού λειχήνα στόματος και συνήθως εκδηλώνεται αμφοτερόπλευρα στον βλεννογόνο εσωτερικά των παρειών.
• Υπερτροφική μορφή. Λευκές λείες πλάκες.
• Διαβρωτική μορφή. Με έντονα κόκκινες, ερεθισμένες και οιδηματώδεις περιοχές ιστού λόγω της απώλειας της εξωτερικής στιβάδας (αποφλοίωσης) του βλεννογόνου. Οι διαβρωτικές βλάβες παρουσιάζονται συχνά στα γεννητικά όργανα και μπορεί να συνοδεύονται από έλκη.
• Ελκώδης μορφή. Με παρουσία ανοικτών επώδυνων ελκών (πληγών), ποικίλου μεγέθους και σχήματος, στην περιφέρεια των οποίων παρατηρούνται συνήθως οι τυπικές λευκές γραμμές. Αποτελεί την πιο επώδυνη, αλλά ευτυχώς και σπανιότερη, μορφή της πάθησης. Πολλές φορές αυτή η κατάσταση είναι αφόρητη για τον ασθενή. Όπως είπαμε, ο ομαλός λειχήνας των γεννητικών οργάνων έχει συνήθως τη διαβρωτική ή ελκώδη μορφή. Οι βλατίδες αυτές προσβάλλουν κυρίως το πέος, το όσχεο, τα μικρά και μεγάλα χείλη του αιδείου αλλά και τον κόλπο.

Η διάγνωση του ομαλού λειχήνα είναι σχετικά εύκολη. Συχνά, οι γιατροί μπορούν να κάνουν τη διάγνωση απλά κοιτάζοντας το εξάνθημα. Μερικές φορές όμως είναι απαραίτητο να γίνει βιοψία για να επιβεβαιωθεί η διάγνωση καθώς υπάρχουν και  άλλες λειχηνοειδείς βλάβες οι οποίες δεν είναι ομαλός λειχήνας. Μερικοί ασθενείς μπορεί να έχουν και ηπατίτιδα C.

Να σημειωθεί ότι σε αντίθεση με τον ομαλό λειχήνα του δέρματος ο οποίος είναι συχνά ήπιος, ο ομαλός λειχήνας του στόματος έχει συνήθως χρόνια πορεία με υφέσεις και εξάρσεις προκαλώντας σοβαρά συμπτώματα ενώ αρκετές φορές είναι ανθεκτικός στην χορηγούμενη θεραπεία και έχει τάση να υποτροπιάζει. Οι αλλοιώσεις του ομαλού λειχήνα μπορεί να εμφανιστούν σε διάφορα σημεία του στόματος όπως:

• Τα πλευρικά τοιχώματα του στόματος (εσωτερική πλευρά των παρειών). Είναι η συνηθέστερη θέση εμφάνισης σε ποσοστό 80% των περιπτώσεων.
• Ούλα. Εκδήλωση διαβρωτικού ομαλού λειχήνα στην περιοχή των ούλων συνδέεται με την λεγόμενη αποφλοιωτική ουλίτιδα, όπου εκδηλώνονται συμπτώματα ουλίτιδας χωρίς όμως να οφείλονται σε ελλιπή στοματική υγιεινή ή στην παρουσία μικροβιακής οδοντικής πλάκας.
• Γλώσσα, προκαλώντας αλλοίωση της γεύσης και ξηροστομία.
• Λαιμό και οισοφάγο, προκαλώντας δυσκολία στην κατάποση.
• Εσωτερική πλευρά των χειλιών, υπερώα και έδαφος του στόματος.

Περίπου το 20% των γυναικών με στοματικό λειχήνα έχουν και βλάβες στα γεννητικά όργανα. Τα συμπτώματα μπορεί να μην υπάρχουν ή να είναι ήπια ή να υπάρχουν ερυθρές περιοχές και εξελκώσεις που πονάνε, ιδιαίτερα κατά το σεξ. Ο λειχήνας των γεννητικών οργάνων προσβάλλει πολύ σπανιότερα τους άνδρες από τις γυναίκες.

Στην περίπτωση που ο ομαλός λειχήνα προσβάλει τα νύχια, οι αλλοιώσεις φαίνεται να είναι ποικίλες και όχι χαρακτηριστικές για την πάθηση. Περιλαμβάνουν ραβδώσεις, βοθρία, υπονύχια υπερκεράτωση, λέπτυνση της ονυχαίας πλάκας, ονυχορρήξεις, περιφερική ονυχομάδηση και ατροφία τους, σαν κατάληξη σε κάποιες περιπτώσεις. Ακόμη έχουν αναφερθεί περιστατικά όπου το νύχι παρουσιάζει χρώμα σκούρο κίτρινο, με επιφάνεια τραχιά και αυξημένη κυρτότητα, μοιάζοντας με τα νύχια στο σύνδρομο κίτρινου νυχιού. Η θεραπεία του ομαλού λειχήνα των νυχιών είναι δύσκολη και πρέπει να αρχίζει άμεσα.

Ασθενείς με στοματικές βλάβες έχουν ελαφρά αυξημένες πιθανότητες να εμφανίσουν καρκίνο της στοματικής κοιλότητας. Για το λόγο αυτό, συνιστάται η διακοπή του καπνίσματος και του αλκοόλ. Τροφές όπως μπαχαρικά, εσπεριδοειδή, ντομάτες και σάλτσες, καφεϊνούχα όπως καφές, κόκα-κόλα, τσάι και «τραγανιστές» τροφές όπως τοστ και τσιπς, μπορεί να επιδεινώσουν τη νόσο, ιδιαίτερα αν υπάρχουν εξελκώσεις στη στοματική κοιλότητα. Το ποσοστό των ασθενών που θα υποστεί καρκίνο δεν είναι συγκεκριμένο, αλλά έρευνες το τοποθετούν σε 0,5-3%, με διαφορετικά αποτελέσματα από περιοχή σε περιοχή. Σήμερα δεν θεωρείται ότι υπάρχει άμεση σύνδεση του καρκίνου με τον ομαλό λειχήνα.

Θεραπεία

Στο δέρμα, ο λειχήνας μπορεί να διαρκέσει από λίγους μήνες μέχρι μερικά χρόνια και αυθόρμητα να εξαφανιστεί από μόνος του. Αν όμως έχει προσβάλλει τους βλεννογόνους, η ασθένεια είναι πιο ανθεκτική. Η θεραπεία έχει σκοπό να ανακουφίσει τον ασθενή από τα συμπτώματα της νόσου (π.χ. τη φαγούρα) και να τον καθησυχάσει όσον αφορά την σοβαρότητα της κατάστασης του.

Η αντιμετώπιση του ομαλού λειχήνα είναι συμπτωματική. Αυτό σημαίνει πως η θεραπεία χορηγείται μόνο για το διάστημα που εμφανίζονται επώδυνες αλλοιώσεις της νόσου. Τα σκευάσματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν προς αυτή την κατεύθυνση είναι τοπικά ή συστηματικά (από το στόμα). Πάντως, πολλές περιπτώσεις ομαλού λειχήνα είναι με λίγα συμπτώματα και δεν χρειάζονται θεραπεία. Αν το εξάνθημα είναι δυσάρεστο ή υπάρχει φαγούρα, τοπικά κορτικοστεροειδή φάρμακα μπορούν να βοηθήσουν.

Τα κορτικοστεροειδή μπορούν να μειώσουν την φλεγμονή των ιστών που οφείλεται στον ομαλό λειχήνα. Επειδή όμως μπορεί να προκαλέσουν παρενέργειες, τα πιθανά προβλήματα θα πρέπει να συνυπολογιστούν πριν τη χορήγηση της σχετικής θεραπείας. Πρέπει να ξέρετε τα τοπικά εφαρμοζόμενα κορτικοστεροειδή (κρέμες, αλοιφές ή στοματικά διαλύματα) μπορεί να οδηγήσουν σε εκδήλωση μυκητιασικής στοματίτιδας, μιας μυκητίασης που προκαλείται από τον μύκητα Candida albicans. Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να χορηγηθούν επιπρόσθετα και αντιμυκητιασικά φάρμακα για την αντιμετώπιση της.

Πάντως τα τοπικά κορτικοστεροειδή θεωρούνται ασφαλή όταν χρησιμοποιούνται για μικρό χρονικό διάστημα (οι παρενέργειες στο δέρμα είναι ότι μπορούν να το κάνουν πιο λεπτό και ευπαθές). Η μακροχρόνια χορήγηση κορτικοστεροειδών από το στόμα τους μπορεί να προκαλέσει οστεοπόρωση, υψηλή πίεση, αύξηση του σακχάρου στο αίμα και άλλες παρενέργειες. Για αυτό θα πρέπει να χορηγούνται μικρές σχετικά δόσεις και για περιορισμένο χρονικό διάστημα.

Μια άλλη θεραπεία είναι τα ρετινοειδή. Τα ρετινοειδή περιέχουν συνθετική βιταμίνη Α και εφαρμόζονται τοπικά ή λαμβάνονται από το στόμα για ανακούφιση των συμπτωμάτων (δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται από εγκύους γιατί μπορεί να βλάψουν το μωρό). Τα ρετινοειδή μπορεί να είναι αποτελεσματικά αλλά έχουν την παρενέργεια να προκαλούν ξηρότητα στο δέρμα.

Σε σοβαρές περιπτώσεις, οι γιατροί μπορεί να συστήσουν φωτοθεραπεία. Ο πιο κοινός τρόπος είναι η υπεριώδη ακτινοβολία Β (UVB) κατά την οποία το φως διεισδύει μόνο στην επιφανειακή στοιβάδα του δέρματος (επιδερμίδα). Μ’ αυτή τη θεραπεία υπάρχει κάποιος κίνδυνος για έγκαυμα.

Τέλος, υπάρχουν ενδείξεις ότι η αλόη βέρα σε τζελ μπορεί να βοηθήσει στο να υποχωρήσει η φαγούρα (έχουν διεξαχθεί κάποιες μικρές κλινικές έρευνες που χρησιμοποίησαν αλόη βέρα). Είναι πάντως δύσκολο να κρίνει κανείς την αποτελεσματικότητα των εναλλακτικών θεραπειών διότι αρκετά συχνά ο ομαλός λειχήνας φεύγει από μόνος του.