“Καλύτερα να μην κολλάς εδώ όλη τη νύχτα σαν πεταλίδα”. Τζέιμς Τζόις, Οδυσσέας (1922).
Η ταπεινή πεταλίδα (επιστημονικό όνομα patella vulgata) είναι ένα οστρακοειδές που δεν τραβάει πολύ την προσοχή, αν και κάποιοι από εμάς μπορεί να θυμόμαστε αυτά τα πλάσματα από την παιδική μας ηλικία, καθώς προσκολλώνται επίμονα στα βράχια της θάλασσας. Αλλά αυτό το ζώο έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του ανθρώπου σε όλο τον κόσμο.
Όπως υπογράμμισε μια πρόσφατη έρευνα, οι πεταλίδες ήταν από παλιά σημαντικές για τους ανθρώπους ως τροφή, και χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως πολιτιστικά σύμβολα, σε θρησκευτικές και πνευματικές τελετουργίες, ακόμη και ως νόμισμα. Το όστρακο της πεταλίδας έχει σχήμα κώνου και ακτινωτές προεξοχές ενώ στο εσωτερικό του έχει ιριδισμούς.
Οι πεταλίδες προσκολλώνται στα θαλασσινά βράχια, αλλά αντιθέτως με τα μύδια και τα στρείδια, θεωρούνται ευρέως ως ένα μάλλον ασυνήθιστο για κατανάλωση οστρακοειδές. Δεν θεωρούνται υγιεινές γιατί αυτά τα πλασματάκια περιέχουν αρκετή χοληστερόλη και νάτριο, -τα 100 γραμμάρια πεταλίδας περιέχουν 225 mg χοληστερόλη και 740 mg νάτριο. Από την άλλη πλευρά παρέχουν μια ικανοποιητική ποσότητα πρωτεΐνης, περίπου 17,5 γρ. ανά 100 γραμμάρια, μια πολύτιμη ποσότητα για τον αρχαίο άνθρωπο. Η Patella aspera και η Patella candei είναι δύο άφθονα είδη πεταλίδας που αποτελούν αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης και συχνά χρησιμοποιούνται ως λιχουδιά στο αρχιπέλαγος της Μαδέρα, στην Πορτογαλία. Μια μελέτη βρήκε ότι οι πρωτεΐνες τους αποτελούν το 48-64% του άνυδρου βάρους και τα λιπαρά το 7,7-12,6%. Το είδος P. aspera παρουσίασε την υψηλότερη ποσότητα μονοακόρεστων (35%) και εικοσαπεντανοϊκού οξέος (EPA, 12,6%) ενώ το P. candei είχε αρκετό ελαϊκό οξύ (28,3%), πολυακόρεστα λιπαρά (27,3%) και αραχιδονικό οξύ (11,4%).
Ζωγραφισμένο όστρακο πεταλίδας.
Οι πεταλίδες συλλέγονταν για τροφή επί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια από τους προγόνους μας, συμπεριλαμβανομένων των Νεάντερταλ, των πιο στενών αρχαίων συγγενών μας. Και πριν από περίπου 100.000 χρόνια αποτελούσαν σημαντικό μέρος της διατροφής των ανθρώπων της Μέσης Λίθινης Εποχής. Η μετάβαση σε μια διατροφή με θαλασσινά, ψάρια και οστρακοειδή που είναι πλούσια σε ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, θεωρείται χρήσιμη για την υγεία και τη ζωτικότητα του εγκεφάλου. Και ίσως καθόρισε την εξέλιξη του μεγάλου, πολύπλοκου εγκεφάλου του Homo sapiens. Πράγματι, όταν οι σύγχρονοι άνθρωποι άρχισαν να μεταναστεύουν για πρώτη φορά, ακολουθούσαν συχνά παράκτιες διαδρομές, έτσι ώστε να έχουν ευκολότερη πρόσβαση σε πηγές τροφών όλο το χρόνο, συμπεριλαμβανομένων των πεταλίδων.
Οι αρχαιολογικές έρευνες σε προϊστορικούς σωρούς σκουπιδιών έχουν αποκαλύψει ότι όχι μόνο οι πεταλίδες καταναλώνονταν σε όλο τον κόσμο, αλλά ήταν συχνά τα κυρίαρχα οστρακοειδή στη διατροφή των ανθρώπων. Καταναλώνονταν από αρχαίους πολιτισμούς, συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων, των Ρωμαίων και των πρώτων Βίκινγκς. Ορισμένα είδη πεταλίδας είναι πλέον πολύτιμα και θεωρούνται λιχουδιές σε μέρη όπως η Μαδέρα, οι Αζόρες και η Χαβάη. Στη Χαβάη, η πεταλίδα (limpet) ονομάζεται “ψάρι του θανάτου” επειδή πολλοί άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους μαζεύοντάς την από βραχώδεις τοποθεσίες εκτεθειμένες σε κύματα που σφυροκοπούν.
Οι πεταλίδες έχουν συνδεθεί με τη φτώχεια και την πείνα, και συχνά αναφέρονται ως «η τροφή των φτωχών». Στη Σκωτία, συμβολίζουν τις εκκαθαρίσεις των Χάιλαντ (1750-1860) όταν οι ενοικιαστές κτηματιών εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους από τους ιδιοκτήτες των κτημάτων για να ανοίξουν χώρο για πρόβατα. Οι περισσότεροι οδηγήθηκαν στην πείνα και την εξαθλίωση. Αυτός ο συμβολισμός είναι η επιτομή του συγγραφέα Neil Gunn, ο οποίος κάνει πολλές αναφορές στην κατανάλωση πεταλίδας στα βιβλία του, τα οποία περιγράφουν τη σκληρή ζωή των αγροτικών κοινοτήτων στα βορειοανατολικά της Σκωτίας στις αρχές του 20ού αιώνα.
Στην Ιρλανδία υπάρχουν πολλές ιστορίες για ανθρώπους που επιβίωσαν καταναλώνοντας φύκια, πεταλίδες και άλλα οστρακοειδή κατά τη διάρκεια λιμών που έπληξαν τη χώρα το 1800. Πριν από τον 19ο αιώνα, κυρίως οι φτωχοί μάζευαν τα οστρακοειδή από την ακτή. Πολλοί άνθρωποι στην Ιρλανδία εξακολουθούν να συνδέουν τις πεταλίδες με την εξαθλίωση και την πείνα, αναφέροντάς τους συχνά ως bia bocht – «φτωχό φαγητό» ή «φαγητό του λιμού». Αυτό αποτυπώνεται στο παλιό ιρλανδικό ρητό: Bia rí isea dúilicíní ach bia tuathaigh isea báirnigh, το οποίο μεταφράζεται ως «τα μύδια είναι η τροφή των βασιλιάδων, οι πεταλίδες είναι η τροφή των αγροτών».
Η σημασία των πεταλίδων ως τροφή αναγνωρίστηκε από τον αρχαίο Έλληνα θεατρικό συγγραφέα Αριστοφάνη. Το θεατρικό του έργο “Εκκλησιάζουσες”, για την ισότητα των δύο φύλων, περιλαμβάνει μια από τις μεγαλύτερες λέξεις όλων των εποχών (182 χαρακτήρες), η οποία περιγράφει ένα πιάτο που περιλαμβάνει πεταλίδες, συνδυάζοντας τα συστατικά του. Η λέξη, ένας βασανιστικός γλωσσοδέτης, είναι: «λεπαδοτεμαχοσελαχογαλεκρανιολειψανοδριμυποτριμματοσιλφιοτυρομελιτοκατακεχυμενοκιχλεπικοσσυφοφαττοπεριστεραλεκτρυονοπτεκεφαλιοκιγκλοπελειολαγωοσιραιοβαφητραγαλοπτερυγών».
Στο παρελθόν, τα κοχύλια των πεταλίδων έχουν χρησιμοποιηθεί για μεγάλη ποικιλία χρήσεων, συμπεριλαμβανομένων εργαλείων, νομισμάτων, παραδοσιακής ιατρικής, κοσμημάτων και έργων τέχνης. Οι πεταλίδες ήταν και είναι δημοφιλείς ως δόλωμα για την αλίευση ψαριών και καρκινοειδών. Στη Σκωτία, μια ολόκληρη κουλτούρα και γλώσσα έχει αναπτυχθεί γύρω από τη χρήση των πεταλίδων για αυτόν τον σκοπό, μια παράδοση που αντικατοπτρίζεται στη λογοτεχνία και τα τραγούδια. Ο «βαλεντίνος του ναυτικού», που προήλθε από τα Μπαρμπάντος τη δεκαετία του 1830, είναι μια μορφή χειροτεχνίας με κοχύλια, ένα είδος αναμνηστικού ή συναισθηματικού δώρου που φτιάχνεται από μικρά κοχύλια, με τις πεταλούδες να αποτελούν εξέχον χαρακτηριστικό. Στη Χαβάη, τα κοχύλια των πεταλίδων τοποθετούνταν σε ιερά, και ορισμένες οικογένειες τα τιμούσαν ως προγονικά τους πνεύματα ή «aumakua». Στα ανατολικά της Σκωτίας, πιστεύεται ότι οι πεταλίδες ήταν μέρος του τελετουργικού της παγανιστικής ανθρωποθυσίας.
Πεταλίδες ψητές στα κάρβουνα.
Για τους Χριστιανούς, υπάρχει επίσης μια παράδοση να τρώνε πεταλίδες τη Μεγάλη Παρασκευή, μια αναλογία για τον τρόπο με τον οποίο οι Χριστιανοί πρέπει να προσκολλώνται στον Θεό -όπως μια πεταλίδα κρατιέται σφιχτά στους βράχους. Μπορεί ο συμβολισμός να είναι ισχυρός, αλλά η ταπεινή πεταλίδα έχει υποτιμηθεί άδικα. Αυτός ο άφθονος θαλάσσιος συγγενής του χερσαίου σαλιγκαριού βοήθησε τους ανθρώπους να εξελιχθούν και παρείχε την απαραίτητη τροφή στην πορεία του. Σε σύγκριση με άλλα μαλάκια, όπως τα στρείδια και τα μύδια τα οποία φημίζονται για τη γαστρονομική, οικονομική ή αισθητική τους αξία, η πεταλίδα δεν έχει κερδίσει κανένα έπαθλο, αλλά αξίζει επιτέλους μια αναγνώριση για το ρόλο που έπαιξε στη διατροφή του ανθρώπου.
