Λίγες ψυχολογικές έννοιες έχουν γίνει τόσο επιτυχημένες όσο η ιδέα της «μικροεπιθετικότητας». Ο όρος διαδόθηκε στις πανεπιστημιουπόλεις των κολεγίων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πρόκειται για τις καθημερινές αναξιοπρέπειες, που μεταφέρονται ηθελημένα ή όχι με λόγια ή πράξεις που μεταδίδουν εχθρικά και υποτιμητικά μηνύματα σε άτομα μειονεκτούντων ομάδων. Έχουν περιγραφεί αρκετές ποικιλίες μικροεπιθετικότητας. Οι «μικροπροσβολές» είναι ανεπαίσθητες αποδοκιμασίες ή εκδηλώσεις αναισθησίας. Οι «μικροεπιθέσεις» είναι λεκτικές ή μη λεκτικές εκφράσεις.
Οι μικροεπιθετικές ενέργειες μπορεί να είναι φευγαλέες, διφορούμενες και εύκολα να παραβλεφθούν. Οι «μικροακυρώσεις» αρνούνται την εμπειρία των άλλων. Όλα αυτά είναι φαινομενικά αβλαβή αλλά μπορούν να κάνουν ζημιά στο θύμα. Ο όρος υπονοεί μια μορφή λεπτής προκατάληψης. Επινοήθηκε από τον Μαύρο Αμερικανό ψυχίατρο Chester Pierce στο δοκίμιό του το 1970, Offensive Mechanisms, όπου εξήγησε: «Οι περισσότερες προσβλητικές ενέργειες δεν είναι χονδροειδείς και ακρωτηριαστικές. Είναι λεπτές και εκπληκτικές. Το τεράστιο μέγεθος των επιπλοκών που προκαλούν μπορεί να εκτιμηθεί μόνο αν σκεφτεί κανείς ότι αυτά τα λεπτά χτυπήματα δίνονται ασταμάτητα. Ακόμα κι αν μια μεμονωμένη προσβολή μπορεί να ληφθεί ως αθώα, το σωρευτικό αποτέλεσμα για το θύμα και το θύτη είναι ασύλληπτου μεγέθους».
Το “μικρο” προορίζεται να περιγράψει όχι μόνο το πώς γίνεται αντιληπτή η επιθετικότητα, αλλά και το πόσο αβίαστα εκδηλώνεται. Αν και αρχικά η σύλληψη του όρου ήταν στο πλαίσιο των φυλετικών σχέσεων, η μικροεπιθετικότητα μπορεί επίσης να σχετίζονται με το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη θρησκεία, την κατάσταση αναπηρίας ή το βάρος.
Πώς μοιάζουν οι μικροεπιθέσεις; Μια αλλοδαπή γυναίκα μπαίνει σε ένα κομμωτήριο που είναι άδειο και ρωτά αν θα μπορούσε να κουρευτεί. Η κομμώτρια λέει ότι δεν μπορεί να βοηθήσει καθώς δεν δέχεται νέους πελάτες. Ένα άλλο παράδειγμα είναι όταν ένας αλλοδαπός περιμένει στο αυτοκίνητό του και κάθε φορά που ένα άτομο περνάει δίπλα του, τον κοιτάζει επίμονα. Αυτά τα παραδείγματα μπορεί να μην φαίνεται ιδιαίτερα επιβλαβή, και μπορεί ακόμη να θεωρούνται συμπτώσεις. Ωστόσο, όταν αντιμετωπίζονται επανειλημμένα, καθημερινά ή ακόμα και πολλές φορές μέσα την ημέρα, μπορούν να βλάψουν την ψυχολογική και σωματική υγεία των ανθρώπων.
Η έρευνα δείχνει ότι οι μικροεπιθέσεις χρειάζονται μόνο λίγα δευτερόλεπτα για να επηρεάσουν την ψυχολογία των θυμάτων, αν και συχνά είναι τόσο ανεπαίσθητες που ακόμη και το θύμα μπορεί να μην τις συνειδητοποιεί. Πιθανόν επειδή συνοδεύονται από αυτό που οι ψυχολόγοι ονομάζουν αποσύνδεση ή διάσπαση -πρόκειται για μια αποσύνδεση από σκέψεις και συναισθήματα ως ένας τρόπος για να αντιμετωπιστεί το άγχος κατά τη διάρκεια ενός τραυματικού γεγονότος. Όπως εξηγεί ο ψυχολόγος Ron Taffel, η διάσπαση είναι ένα «ψυχικά εύχρηστο» εργαλείο που βοηθά στην ανακούφιση του πόνου, «…η στιγμή δεν καταγράφεται πλήρως ή δεν κάνει τη ζημιά της παρά μόνο σε μια λιγότερο ευάλωτη στιγμή αργότερα, ίσως σε μια ήσυχη στιγμή…».
Οι μικροεπιθέσεις επηρεάζουν τη σωματική και ψυχική μας υγεία
Οι μικροεπιθέσεις μπορούν να εμφανιστούν σε όλα τα περιβάλλοντα, από το χώρο εργασίας, μέχρι καταστήματα, ιατρικές κλινικές, σχολεία, πανεπιστήμια, ακόμα και όταν περπατάτε ή παρκάρετε στο δρόμο. Έτσι, τα θύματα συχνά έχουν μια υπερεπαγρύπνηση. Οι επιπτώσεις μπορεί να επεκταθούν πέρα από το ψυχολογικό βάρος και να επηρεάσουν τη φυσιολογική κατάσταση του σώματος.
Όταν οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την αίσθηση του επικείμενου κινδύνου, ενεργοποιείται η «απόκριση μάχης, φυγής ή παγώματος» του σώματος. Αν και αυτός είναι ένας χρήσιμος εξελικτικός μηχανισμός για να μας προστατεύει από σωματικούς κινδύνους, όταν πυροδοτείται συχνά μπορεί να επηρεάσει αρνητικά το σώμα και να συμβάλει σε υψηλή αρτηριακή πίεση, το άγχος, ή κατάθλιψη. Ειδικότερα, οι φυλετικές μικροεπιθέσεις έχουν συσχετιστεί με κίνδυνο αυτοκτονίας. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι η μικροεπιθετικότητα που σχετίζεται με τη φυλή μπορεί να οδηγήσει σε περισσότερα συμπτώματα κατάθλιψης, τα οποία με τη σειρά τους αυξάνουν τις σκέψεις για αυτοκτονία.
Η έρευνα δείχνει ότι οι επαναλαμβανόμενες μικροεπιθετικές ενέργειες μπορούν να κάνουν τις περιθωριοποιημένες ομάδες να εσωτερικεύσουν συναισθήματα ανεπάρκειας. Με την πάροδο του χρόνου, αυτή η εσωτερικευμένη καταπίεση μπορεί να επηρεάσει κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση.
Η διαμάχη
Οι μικροεπιθετικότητες είναι στο επίκεντρο μιας έντονης συζήτησης. Οι σκεπτικιστές συχνά τις αποδίδουν στην «αρνητική συναισθηματικότητα» των θυμάτων –μια τάση να εκδηλώνουν αρνητικά συναισθήματα και να παριστάνουν το θύμα. Οι υποστηριχτές λένε ότι αυτό είναι μια μορφή ενοχοποίησης των θυμάτων που επιδεινώνει περαιτέρω τη βλάβη που προκαλούν οι μικροεπιθέσεις. Ότι οι μικροεπιθέσεις είναι αυτές που προκαλούν την αρνητικότητα στα περιθωριοποιημένα άτομα.
Οι αντιδράσεις των θυμάτων στις μικροεπιθέσεις μπορεί να διαφέρουν. Τα θύματα πρέπει να αποφασίσουν αν θα το αφήσουν να περάσει ή αν θα αντιμετωπίσουν τον επιτιθέμενο.
Ένα ακαδημαϊκό άρθρο έχει ασκήσει κριτική στην έννοια της μικροεπιθετικότητας. Ο συγγραφέας Scott Lilienfeld, ψυχολόγος του Πανεπιστημίου Emory, συνιστά την εγκατάλειψη του όρου «μικροεπιθετικότητα» και την επιβολή μορατόριουμ σε προγράμματα εκπαίδευσης που στοχεύουν στην εξάλειψή της. Οι κριτική του Lilienfeld αμφισβητεί τον τρόπο με τον οποίο ορίζονται και αξιολογούνται οι μικροεπιθέσεις. Λέει ότι το νόημα της έννοιας είναι νεφελώδες, σε σημείο που δεν υπάρχει συμφωνία για το τι περιλαμβάνει και τι αποκλείει. Οποιαδήποτε εμπειρία θα μπορούσε να μπει σ’ αυτήν την ομπρέλα. Αναφέρει, για παράδειγμα, ότι δύο αμερικανικά πανεπιστήμια που αποφάσισαν ότι η χρήση του όρου «politically correct» και η περιγραφή των ΗΠΑ ως «Γη των ευκαιριών» έχουν χαρακτηριστεί ως μικροεπιθετικά.
Εκτός από τα προβλήματα ορισμού, το υπάρχον πρόγραμμα έρευνας για τις μικροεπιθέσεις δεν διαθέτει αξιόπιστη μέθοδο αξιολόγησης όταν έχουν πραγματοποιηθεί. Επίσης, δεν παρέχει στοιχεία που να αντικατοπτρίζουν την υποκείμενη προκατάληψη ή την εχθρότητα του δράστη. Επιπλέον, οι υποστηρικτές των μικροεπιθέσεων εμπιστεύονται υπερβολικά την υποκειμενική αντίληψη του υποτιθέμενου στόχου. Αυτή η υποκειμενικότητα είναι σε κάποιο βαθμό αναπόφευκτη όταν αντιμετωπίζουμε τις ολισθηρές πραγματικότητες της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Δεν μπορεί βέβαια να αποκλειστεί η διφορούμενη εμπειρία και η προκατάλειψη του θύματος καθώς και η εσφαλμένη του κρίση. Άτομα με ιδιαίτερες ταυτότητες, ιδεολογικές δεσμεύσεις και χαρακτηριστικά προσωπικότητας είναι πιο πιθανό από άλλα να αναγνωρίσουν ένα διφορούμενο γεγονός ως εχθρότητα. Οι μελέτες δείχνουν ότι οι πιθανοί στόχοι διαφέρουν σημαντικά ως προς τον βαθμό στον οποίο πιστεύουν ότι έχουν εκτεθεί σε μικροεπιθέσεις.
Συνεπώς δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι οι αντιλήψεις για τη μικροεπιθετικότητα είναι πάντα ακριβείς. Αντίθετα, υπάρχει κάθε λόγος να ληφθεί σοβαρά υπόψη η πιθανότητα κάποιες υποτιθέμενες μικροεπιθέσεις να υπόκεινται σε αθώα ερμηνεία. Εν τέλει, ο όρος είναι άμορφος και ελαστικός, αποτυγχάνει να εκτιμήσει την ασάφεια της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, βασίζεται υπερβολικά σε υποκειμενικές αντιλήψεις και αποδίδει πολύ εύκολα εχθρική πρόθεση. Με αυτόν τον τρόπο, η ιδέα της μικροεπιθετικότητας συμβάλλει σε ένα τιμωρητικό και καταγγελτικό περιβάλλον που είναι πιο πιθανό να δημιουργήσει αντιδράσεις παρά κοινωνική πρόοδο.
