Οι γενετικά τροποποιημένοι (ΓΤ) ή μεταλλαγμένοι σπόροι πρωτοεμφανίστηκαν ως η φτηνή και ‘περιβαλλοντικά φιλική’ επιλογή που θα λύσει το πρόβλημα της πείνας στον Τρίτο Κόσμο και θα μειώσει τη χρήση των φυτοφαρμάκων.
Μέχρι σήμερα, όμως, τα αποτελέσματα δεν δείχνουν ότι έχουν επιτευχθεί οι παραπάνω στόχοι. Αντίθετα, χώρες όπως η Ινδία μετράει την τελευταία δεκαετία χιλιάδες αυτόχειρες χρεοκοπημένους αγρότες που χρησιμοποίησαν μεταλλαγμένους σπόρους. Επίσης, πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι η χρήση ζιζανιοκτόνων κι άλλων φυτοφαρμάκων όχι μόνο δεν μειώθηκε, αλλά αντίθετα αυξήθηκε λόγω των καλλιεργειών αυτών.
Σήμερα, 27 Σεπτεμβρίου, οι υπουργοί Γεωργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης καλούνται να πάρουν θέση ως προς τις νέες προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τα μεταλλαγμένα. Προτάσεις που, σύμφωνα με τους Οικολόγους Πράσινους, απλοποιούν τις εγκρίσεις νέων μεταλλαγμένων ποικιλιών, παρέχοντας παράλληλα στις εθνικές κυβερνήσεις κάθε χώρας την ευχέρεια να αποφασίζουν αν οι ποικιλίες αυτές θα καλλιεργηθούν στο έδαφός τους.
Επίσης, πριν λίγο καιρό η είδηση για τον εντοπισμό μη εγκεκριμένων ΓΤ ποικιλιών πατάτας σε γεωργικές καλλιέργειες στη Σουηδία έφερε το πρόβλημα έξω από την πόρτα μας. Υπάρχει άραγε τρόπος ενεργού συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για κρίσιμα περιβαλλοντικά ζητήματα, όπως αυτό των μεταλλαγμένων τροφών;
Μαζί με τις πιέσεις περιβαλλοντικών και άλλων οργανώσεων, καθώς και επιστημόνων και ερευνητών, μια ακόμα προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση αποτελούν και τα προγράμματα της ΕΕ που προβλέπουν τη συλλογή ηλεκτρονικών υπογραφών για τέτοια ζητήματα σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.
Ένα από αυτά είναι και το eMPOWER, στο οποίο συμμετέχει το ΑΠΕ-ΜΠΕ. Στoν ιστότοπο http://www.ep-empower.eu έχει ανοίξει ηλεκτρονική ψηφοφορία (e-petitioning) για μια σειρά περιβαλλοντικών θεμάτων, μεταξύ των οποίων και τα μεταλλαγμένα, όπου ζητείται από τους ευρωπαίους πολίτες να πάρουν θέση. Οι υπογραφές που θα συγκεντρωθούν από την ψηφοφορία, η οποία φέρει τον τίτλο “Μην τρως ότι σου σερβίρουν…Πες όχι στους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς”, θα κατατεθούν στα Κοινοβούλια των χωρών που συμμετέχουν στο πρόγραμμα eMPOWER, στους ευρωβουλευτές τους και στην ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Ανεξέλεγκτες καλλιέργειες
Η είδηση για τον εντοπισμό μη εγκεκριμένων ΓΤ ποικιλιών πατάτας σε γεωργικές καλλιέργειες στη Σουηδία, που έγινε γνωστή στις αρχές Σεπτεμβρίου, προκάλεσε την αντίδραση μη κυβερνητικών οργανώσεων, αλλά και την παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς την εταιρία που τα εμπορεύεται, τη γερμανική BASF. Ο ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ Κρίτων Αρσένης, που κατάθεσε ερώτηση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για το θέμα, αναφέρει τα εξής: “Αν σε αυτή την υποδειγματική ευνομούμενη χώρα της ΕΕ δεν μπορεί να ελεγχθεί η καλλιέργεια και διασπορά παράνομων μεταλλαγμένων προϊόντων, τότε γίνεται ξεκάθαρο ότι η ΕΕ δεν είναι σε θέση να διασφαλίσει τους πολίτες της από μη εγκεκριμένες ποικιλίες μεταλλαγμένων”.
Η περίπτωση αυτή δεν είναι η μοναδική. Έχουν παρατηρηθεί πολλά παρόμοια περιστατικά εκτός και εντός κοινοτικών συνόρων. Όπως για παράδειγμα στη Γερμανία, όπου έκταση χιλιάδων στρεμμάτων με μη εγκεκριμένο γενετικά τροποποιημένο αραβόσιτο, που καλλιεργήθηκε κατά λάθος, καταστράφηκε φέτος το καλοκαίρι.
Πώς φτάσαμε έως εδώ
Τo 1998, για πρώτη φορά στην ιστορία της ΕΕ ένα γενετικά μεταλλαγμένο προϊόν, το καλαμπόκι ΜΟΝ810 της εταιρίας Monsanto, παίρνει έγκριση για χρήση στην ευρωπαϊκή αγορά. Τα κράτη-μέλη αναστατώνονται και οι καταναλωτές αρχίζουν να αντιδρούν σε αυτό που θεωρούν νέα διατροφική απειλή.
Κάποιες ευρωπαϊκές χώρες απαγορεύουν την καλλιέργεια του ΜΟΝ810 εντός των συνόρων τους, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα. Μάλιστα, ύστερα από πρωτοβουλία της χώρας μας, το 1999 επιβάλλεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση μορατόριουμ όλων των εγκρίσεων νέων μεταλλαγμένων προϊόντων για καλλιέργεια ή εμπορία μέχρις ότου εξασφαλιστεί ότι θα εφαρμοστεί αυστηρή και συνεκτική νομοθεσία σχετικά με τη σήμανση και την ιχνηλασιμότητα στα τρόφιμα, την αξιολόγηση του κινδύνου και την αντικειμενική ευθύνη.
Ως απάντηση, η Ένωση γίνεται πιο προσεκτική στο θέμα που καίει και, χρησιμοποιώντας ως βάση προφύλαξης την αρχή “Αν αμφιβάλλεις, αρνήσου”, θεσπίζει νέους αυστηρότερους κανονισμούς. Τέτοιοι είναι οι κανονισμοί 1829/2003 και 1830/2003, οι οποίοι θέτουν ως υποχρεωτική την επισήμανση των μεταλλαγμένων τροφίμων και ζωοτροφών σε όλο το μήκος της τροφικής αλυσίδας και θεωρούνται από τις σημαντικότερες αποφάσεις που έχουν παρθεί στην Ευρώπη.
Οι καταναλωτές έχουν πλέον δικαίωμα στην ενημέρωση και την επιλογή. Ωστόσο, δύο σημεία κρίνονται ως αμφιλεγόμενα: α) το όριο μη αναγραφής της παρουσίας ΓΤ οργανισμών σε τρόφιμα που ορίζεται στο 0,9% και β) η εξαίρεση ζωικών προϊόντων που έχουν προέλθει από ζώα τα οποία έχουν τραφεί με μεταλλαγμένα.
Οι συγκεκριμένοι κανονισμοί, πάντως, αποτέλεσαν την αρχή του τέλους του “παγώματος” που είχε επιβληθεί στις εγκρίσεις νέων ΓΤ προϊόντων. Έτσι, το 2005 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιτρέπει τη χρήση του μεταλλαγμένου καλαμποκιού της Mοnsanto MON863 στις ζωοτροφές. Το 2006, το ίδιο προϊόν παίρνει έγκριση για χρήση στα τρόφιμα, παρά το γεγονός ότι είχαν προηγηθεί μελέτες κατά τις οποίες ποντίκια που κατανάλωσαν το συγκεκριμένο καλαμπόκι παρουσίασαν σημάδια τοξικότητας στο συκώτι και τα νεφρά.
Καυτή πατάτα
Φέτος, δώδεκα χρόνια μετά την πρώτη έγκριση για καλλιέργεια ΓΤ σπόρου στην Ευρώπη, η ΕΕ εμπλουτίζει το φάκελο “μεταλλαγμένα”, δίνοντας έγκριση στην πατάτα Amflora της εταιρίας BASF για βιομηχανικές εφαρμογές (π.χ. παρασκευή χαρτιού) αλλά και για χρήση σε τρόφιμα και ζωοτροφές. Επίσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιτρέπει την κυκλοφορία στο εμπόριο έξι μεταλλαγμένων καλαμποκιών, τα οποία χρησιμοποιούνται για τη διατροφή ανθρώπων και ζώων.
Τα τελευταία χρόνια το θέμα της ‘καυτής’ πατάτας Amflora είχε διχάσει την ΕΕ. Τόσο τον Δεκέμβριο του 2006 κατά την ψηφοφορία που διεξήχθη μεταξύ εμπειρογνωμόνων, όσο και τον Ιούλιο του 2007 κατά την ψηφοφορία που έγινε στο συμβούλιο των υπουργών Γεωργίας, η Amflora δεν κατάφερε να πάρει άδεια κυκλοφορίας μέσα στην Ένωση.
Τα εμπόδια συνεχίστηκαν και το 2008, όταν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με πρωτοβουλία του Ελληνα Επίτροπου Περιβάλλοντος Σταύρου Δήμα, αρνήθηκε να εγκρίνει την καλλιέργειά της, ζητώντας από την Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας Τροφίμων (EFSA) να επανεξετάσει τις αιτήσεις. Όμως, με τη λήξη της θητείας του κ. Δήμα το 2009 και την επανεκλογή Μπαρόζο στην προεδρία της Επιτροπής, η Amflora πήρε το πράσινο φως στις 2 Μαρτίου 2010.
Οι χώρες που την υποδέχτηκαν ήταν η Τσεχία, η Γερμανία και η Σουηδία. Άλλα κράτη αντέδρασαν άμεσα. Στην Ελλάδα, η τότε υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης Κ. Μπατζελή, απαντώντας σε ερώτηση των βουλευτών του ΣΥΡΙΖΑ Τάσου Κουράκη και Ευαγγελίας Αμανατίδου Πασχαλίδου, ξεκαθάρισε ότι η χώρα μας δεν επρόκειτο να επιτρέψει την καλλιέργεια της πατάτας αυτής. Η Ουγγαρία, η Αυστρία και -μόλις πριν λίγες μέρες- το Λουξεμβούργο αποφάσισαν να θέσουν το θέμα στο ευρωπαϊκό δικαστήριο, θεωρώντας ότι η Επιτροπή ενήργησε παράνομα βάζοντας σε κίνδυνο την υγεία των πολιτών και το περιβάλλον.
Ενδιαφέρον, πάντως, παρουσιάζει η απάντηση που έδωσε ο Επίτροπος Υγείας Τζον Ντάλι στον Κρίτωνα Αρσένη, κατά την κατάθεση ερώτησης του ευρωβουλευτή σχετικά με τις επιπτώσεις της συγκεκριμένης τροφής. Η χρήση της Amflora δεν αποκλείεται να οδηγήσει σε αύξηση της αντίστασης σε αντιβιοτικά ευρείας χρήσεως, η οποία μπορεί να θέσει σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές, δήλωσε χαρακτηριστικά ο Επίτροπος Υγείας.
Ακολουθεί η αρχική έγκριση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έξι νέων μεταλλαγμένων ποικιλιών καλαμποκιών, τριών του αμερικανικού ομίλου Pioneer, δύο της Monsanto και ενός της Syngenta. Πρόκειται για μια πρόταση η οποία αν δεν εγκριθεί ή δεν απορριφθεί από τα κράτη-μέλη, τότε η Επιτροπή είναι υποχρεωμένη να επιτρέψει την κυκλοφορία τους στο εμπόριο. Σύμφωνα με την Επιτροπή, τα καλαμπόκια αυτά προορίζονται κυρίως για προϊόντα ζωικής διατροφής και έχουν εξασφαλίσει θετική επιστημονική γνωμοδότηση.
Στοιχεία και έρευνες
Γενετικά τροποποιημένος λέγεται ο οργανισμός του οποίου το γενετικό υλικό έχει αλλάξει με την εισαγωγή τροποποιημένου γονιδίου ή γονιδίου που προέρχεται από άλλη ποικιλία ή είδος. Τα ΓΤ τρόφιμα εισήχθησαν στις αγορές στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η πρώτη μεταλλαγμένη τροφή στην οποία δόθηκε επίσημη άδεια για κατανάλωση ήταν η ντομάτα.
Η γενετική τροποποίηση της ντομάτας Flavr Savr, όπως ονομάστηκε, πραγματοποιήθηκε από την αμερικανική εταιρία Calgene και χαρακτηριστικό της ήταν ότι αργούσε να ωριμάσει και να μαλακώσει. Η Flavr Savr, που πήρε το πράσινο φως από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) το 1994, δεν συνοδευόταν από ειδική επισήμανση.
Στη συνέχεια, η βρετανική εταιρία Zeneca χρησιμοποιεί παραλλαγή της Flavr Savr για την παραγωγή πολτού ντομάτας. Από το 1996 έως το 1999, εκατομμύρια κονσέρβες της Zeneca πουλήθηκαν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ.
Ωστόσο, οι πωλήσεις έπεσαν κατακόρυφα το 1998, όταν ο καθηγητής βιολογίας Άρπαντ Πουζτάι, από το Ερευνητικό Ινστιτούτο Rowett στο Αμπερντίν της Σκοτίας, ανακοίνωσε ότι ποντικοί που ταΐζονταν με ΓΤ πατάτες παρουσίασαν βλάβες στο ανοσοποιητικό σύστημα, καθώς και σε ζωτικά τους όργανα, σε αντίθεση με τα ποντίκια που έτρωγαν μη μεταλλαγμένες πατάτες.
Η δημοσιοποίηση της έρευνας προκάλεσε σάλο, ο Άρπαντ Πουζτάι έχασε τη δουλειά του μετά από δεκαετίες στο Ινστιτούτο και η μελέτη χαρακτηρίστηκε λανθασμένη.
Στο μεταξύ, οι έρευνες διαδέχονται η μια την άλλη. Κάποιες αναφέρουν ότι τα ΓΤ δεν αυξάνουν τις σοδειές ούτε μειώνουν τη χρήση ζιζανιοκτόνων, ενώ την ίδια στιγμή άλλες μελέτες υποστηρίζουν ακριβώς το αντίθετο.
Ειδικοί θεωρούν ότι για να λυθεί το επισιτιστικό πρόβλημα στον κόσμο θα πρέπει να γίνει μια δεύτερη “πράσινη επανάσταση” με τη χρήση ΓΤ καλλιεργειών. Ο αντίλογος λέει ότι τα τρόφιμα που παράγονται παγκοσμίως είναι υπεραρκετά και ότι για τη διατροφική κρίση ευθύνεται ο άνισος καταμερισμός των τροφών και οι λανθασμένες πολιτικές.
Οι καλλιέργειες ΓΤ σπόρων έχουν αναπτυχθεί πολύ τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με έκθεση του Ινστιτούτου Worldwatch, το 2007 οι ΓΤ καλλιέργειες αυξήθηκαν κατά 12% και το ποσοστό των εδαφών με καλλιέργειες μεταλλαγμένων σπόρων κυμαίνεται από 9% ως 10% παγκοσμίως.
Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, οι καλλιέργειες που υπερισχύουν στο σύνολο των μεταλλαγμένων είναι η σόγια (51%), το καλαμπόκι (31%), το βαμβάκι (13%) και η ελαιοκράμβη (5%). Πρώτες στον κόσμο εξακολουθούν να είναι οι ΗΠΑ, με τις μισές περίπου από τις συνολικές μεταλλαγμένες καλλιέργειες.
Παρά τις εξελίξεις αυτές, οι Ευρωπαίοι δεν έχουν και πολύ καλή γνώμη για τα μεταλλαγμένα. Σε έρευνα του Ευρωβαρόμετρου (2005), το 58% των πολιτών της Ένωσης πιστεύει ότι η ανάπτυξη ΓΤ τροφίμων δεν θα πρέπει να ενθαρρύνεται, ενώ στην Ελλάδα η δυσπιστία αυτή εκφράζεται από την πλειονότητα του πληθυσμού (83%), σύμφωνα με αντίστοιχη έρευνα του 2006. Αντίθετα, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού Ωκεανού, οι ΓΤ οργανισμοί βρίσκουν όλο και μεγαλύτερη απήχηση. Οι ανήσυχοι Αμερικανοί, που το 2001 έφταναν το 43% που πληθυσμού, το 2008 μειώθηκαν στο 27%, ενώ μόλις το 6% απάντησε αυθόρμητα ότι ενδιαφέρεται για το θέμα.
Αντιθέσεις
Οι προβληματισμοί γύρω από τις συγκεκριμένες τροφές αφορούν την υγεία των καταναλωτών και την επίδρασή τους στο περιβάλλον. Οι επικριτές των ΓΤ οργανισμών θεωρούν ότι οι κίνδυνοι έχουν να κάνουν με τη μεταφορά αλλεργιογόνων παραγόντων στα τρόφιμα, την ανεξέλεγκτη εξάπλωση μεταλλαγμένων γονιδίων στη φύση, τη δημιουργία σούπερ ζιζανίων ανθεκτικών στα φυτοφάρμακα, την επιμόλυνση γειτονικών συμβατικών και οργανικών καλλιεργειών, τη συσσώρευση τοξικών ουσιών στα ζώα που τρέφονται με μεταλλαγμένα κλπ. Επίσης, πολλά είναι τα ερωτηματικά ηθικής φύσεως που προκύπτουν σχετικά με τους νόμους περί δικαιωμάτων ιδιοκτησίας των σπόρων και τον κίνδυνο μερικές πολυεθνικές εταιρίες να καταλήξουν να ελέγχουν την παγκόσμια παραγωγή τροφίμων.
Από την άλλη πλευρά, οι υποστηρικτές τους ισχυρίζονται ότι οι ΓΤ οργανισμοί συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας και της ποσότητας των καλλιεργειών, μειώνουν τη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων, εξοικονομούν ενέργεια, οδηγούν σε λιγότερα οργώματα και, συνεπώς, σε περιορισμό της διάβρωσης των εδαφών, δημιουργούν ελπίδες όσον αφορά την αντιμετώπιση της πείνας και του υποσιτισμού στον Τρίτο Κόσμο. Επιπλέον, πιστεύουν ότι τα μεταλλαγμένα είναι απαραίτητα για τις διατροφικές ανάγκες των 3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων που αναμένεται να γεννηθούν μέχρι τα μέσα του 21ου αιώνα.
Η ανάγκη διατήρησης της βιοποικιλότητας, αλλά και οι κίνδυνοι που την απειλούν δεν αμφισβητούνται από κανέναν. Γι’ αυτό και ο ΟΗΕ κήρυξε το 2010 ως Διεθνές Έτος Βιοποικιλότητας. Η μοίρα μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την τεράστια ποικιλία ζώων, φυτών, σπόρων και μικροοργανισμών που υπάρχουν στον πλανήτη μας, καθώς και με τα οικοσυστήματα που αυτά δημιουργούν. Μεταλλαγμένα φυτά που καλλιεργούνται χωρίς επαρκή έρευνα για τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την πολύτιμη αυτή ποικιλία, αναπόσπαστο κομμάτι της οποίας είναι και ο άνθρωπος.
