Σύμφωνα με τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) των ΗΠΑ, το «πιο θανατηφόρο ζώο στον κόσμο» είναι το κουνούπι που σκοτώνει από 500.000 έως και 1 εκατομμύριο ανθρώπους ετησίως. Οι μισοί από τους θανάτους που αποδίδονται στα κουνούπια σχετίζονται με την ελονοσία αλλά τα κουνούπια είναι φορείς μιας σειράς άλλων παρασίτων, ιών και νηματωδών (στρογγυλών σκουληκιών) που απειλούν την υγεία του ανθρώπου. Μεταδίδουν τον δάγκειο πυρετό, τον ιό του Δυτικού Νείλου και ο ιό Ζίκα. Παρά το γεγονός ότι συνδέονται με ένα ευρύ φάσμα ασθενειών, τα κουνούπια δεν είναι ικανά να μεταδώσουν τον ιό HIV, τον Έμπολα και τον κορωνοϊό Sars-Cov-2.
Μια μελέτη του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας έδειξε ότι κουνούπια μεταφέρουν βακτήρια τόσο στην εξωτερική τους επιφάνεια όσο και μέσα τους. Η μελέτη εξέτασe κουνούπια που εντοπίστηκαν σε σπίτια στην Ακτή Ελεφαντοστού, της Αφρικής. Ένα βακτήριο που ανιχνεύτηκε ήταν ο φρουκτοβάκιλλος που βρίσκεται γενικά σε πηγές νέκταρ. Το ανησυχητικό ήταν ότι οι βρέθηκαν μεγάλες ποσότητες σταφυλόκοκκου και δύο παραλλαγές της ρικέτσια, βακτήρια που σχετίζονται με ασθένειες σε ανθρώπους και ζώα.
Η ελονοσία
Για χιλιάδες χρόνια η ελονοσία ήταν μια μυστηριώδης ασθένεια που έπληττε ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Μόνο μετά την ανακάλυψη των παρασίτων των ελονοσίας στο έντερο των κουνουπιών Anopheles στην Ινδία από τον Ronald Ross το 1897 προέκυψε μια σαφέστερη εικόνα του ρόλου του κουνουπιού στον κύκλο μετάδοσης της ελονοσίας. Ο Ross τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ και η Παγκόσμια Ημέρα κατά των Κουνουπιών γιορτάζεται στις 20 Αυγούστου για να τιμήσει αυτό το σημαντικό εύρημα και να τονίσει τον ρόλο των κουνουπιών στην υγεία και την ευημερία των ανθρώπων.
Ο κόσμος δεν έχει κερδίσει ακόμη τον πόλεμο κατά της ελονοσίας. Ενώ από το 2000 ο συνολικός αριθμός των κρουσμάτων έχει μειωθεί από 81 περιπτώσεις ανά 1.000 άτομα σε 59, υπήρχαν 240 εκατομμύρια κρούσματα ελονοσίας και 600.000 θάνατοι το 2020. Το μεγαλύτερο βάρος της ελονοσίας επωμίζεται η Αφρική, όπου σημειώνεται το 89% των κρουσμάτων. Στην Ελλάδα, τα τελευταία έτη, έχουν καταγραφεί κρούσματα λοίμωξης από τον ιό του Δυτικού Νείλου και ελονοσίας (σπάνια). Έτσι η αποφυγή των κουνουπιών και των τσιμπημάτων τους είναι πάντα μια καλή ιδέα.
Υπάρχουν ακόμα πολλά πράγματα που είναι υπό έρευνα για τα κουνούπια. Για παράδειγμα, πώς μας εντοπίζουν; Τι τα προσελκύει; Γιατί μερικά κουνούπια είναι θανατηφόρα; Επιπλέον, νέα είδη κουνουπιών εξακολουθούν να περιγράφονται και ανακαλύπτονται. Είδη που δεν θεωρούνταν στο παρελθόν ως φορείς, εμπλέκονται τώρα στη μετάδοση της ελονοσίας.
Δεν είναι όλα τα κουνούπια ίδια
Τα κουνούπια διαφέρουν πολύ στη βιολογία και την κατανομή τους. Υπάρχουν περίπου 3.500 είδη που ανήκουν σε πέντε γένη. Το “κλαψούρικο” κουνούπι είναι πιθανότατα του γένους Culex, το οποίο δραστηριοποιείται τη νύχτα. Αυτά τα κουνούπια γεννούν τα αυγά τους σε υδάτινα σώματα (τόποι αναπαραγωγής). Σχετίζονται με ασθένειες όπως ο ιός του Δυτικού Νείλου και η ιαπωνική εγκεφαλίτιδα σε ορισμένες περιοχές, αλλά όχι στη Νότια Αφρική. Αντίθετα, τα κουνούπια Aedes (τίγρης) τα βρίσκουμε κυρίως στη διάρκεια της ημέρας. Αυτά είναι μαύρα με διακριτικά λευκά ή ασημί σημάδια και αναπαράγονται σε δοχεία όπως ελαστικά και τρύπες από δέντρα. Γεννούν μεμονωμένα αυγά στις υγρές πλευρές ενός υδάτινου σώματος και όχι απευθείας στο νερό. Είναι ικανά να μεταδώσουν μια σειρά από θανατηφόρους ιούς, όπως ο δάγκειος πυρετός, ο κίτρινος πυρετός και ο Ζίκα.
Σε αντίθεση με τα Aedes και Culex, τα κουνούπια Anopheles παράγουν μόνο έναν απαλό ήχο βόμβου και ως εκ τούτου συχνά αναφέρονται ως «σιωπηλοί δολοφόνοι». Από τα περίπου 460 είδη Anopheles, τουλάχιστον 70 έχουν εμπλακεί στη μετάδοση της ελονοσίας. Τα ενήλικα Anopheles είναι καφέ ή μαύρα με ανάγλυφα φτερά και γενικά είναι πιο δραστήρια από το σούρουπο μέχρι την αυγή. Τα θηλυκά κουνούπια γεννούν μεμονωμένα αυγά στην επιφάνεια των υδάτινων σωμάτων.
Δεν τσιμπούν τα αρσενικά
Τα θηλυκά κουνούπια είναι τα επικίνδυνα. Δαγκώνουν και ρουφάνε αίμα. Τα αρσενικά τρέφονται με νέκταρ λουλουδιών. Το θηλυκό φορέας της ελονοσίας αναζητά ένα γεύμα αίματος. Χρησιμοποιεί τις πρωτεΐνες στο αίμα για να βοηθήσουν στην παραγωγή αυγών. Τα αρσενικά κουνούπια είναι αβλαβή και παίζουν κρίσιμο ρόλο στην επικονίαση των φυτών.
Υπάρχουν τέσσερα γνωστά είδη μικροσκοπικά παράσιτα που μπορούν να προκαλέσουν ελονοσία. Και τα τέσσερα ανήκουν στην ομάδα Plasmodium. Το πιο κοινό από αυτά τα παράσιτα είναι το Plasmodium falciparum, το οποίο είναι το πιο θανατηφόρο. Τα πουλιά και κάποιες άλλες ομάδες ζώων φέρουν το δικό τους είδος πλασμωδίου, το οποίο μεταδίδεται επίσης από τα κουνούπια, αλλά δεν προκαλούν ελονοσία στον άνθρωπο.
Οι τρεις κορυφαίοι φορείς μετάδοσης ελονοσίας στην Αφρική είναι ο κώνωψ ο ανωφελής (Anopheles gambiae, Anopheles funestus και Anopheles arabiensis). Τα δύο πρώτα ζουν σε περιοχές της Αφρικής όπου υπάρχουν υψηλότερες βροχοπτώσεις, ενώ το τρίτο, το Anopheles arabiensis, είναι ένα είδος πιο ξηρής ζώνης με βάση τη σαβάνα. Τα gambiae και funestus προτιμούν να τρέφονται σε εσωτερικούς χώρους και έλκονται έντονα από τους ανθρώπους, αλλά το arabiensis τρέφεται τόσο εύκολα σε εξωτερικούς χώρους όσο και σε εσωτερικούς χώρους και επίσης προτιμά τόσο τα βοοειδή και τα άλλα ζώα όσο και τον άνθρωποι -ακριβώς γι’ αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο να ελεγχθεί. Στις περισσότερες περιοχές και τα τρία είδη έχουν μια κορύφωση του τσιμπήματος τις πρώτες πρωινές ώρες, όταν οι άνθρωποι κοιμούνται βαθύτερα. Υπάρχουν επίσης και άλλα είδη κουνουπιών που μεταδίδουν την ελονοσία.
Πώς να προστατευτείτε
Οι ασθένειες που μεταδίδονται από τα κουνούπια συχνά μπορούν να προληφθούν. Αλλά δυστυχώς συνδέονται με υψηλά επίπεδα φτώχειας και αδύναμα συστήματα υγείας. Αυτό καθιστά τον έλεγχο και την πρόληψη αυτών των ασθενειών πολύ δύσκολη. Επομένως, είναι πολύ σημαντικό να προστατεύεστε από τα τσιμπήματα των κουνουπιών όταν βρίσκεστε σε περιοχή με υψηλό κίνδυνο έκθεσης σε ασθένειες που μεταδίδονται από τα κουνούπια. Καλύψτε τις εκτεθειμένες περιοχές του δέρματος με απωθητικά και να κοιμηθείτε κάτω από κουνουπιέρα. Ορισμένα είδη κουνουπιών -όπως αυτά που μεταφέρουν την ελονοσία- δεν αγαπούν τον αέρα. Η χρήση ανεμιστήρα όταν πηγαίνετε για ύπνο θα μειώσει τις πιθανότητςς να σας δαγκώσουν. Αυτά τα κουνούπια δεν τους αρέσει να πετούν όταν πνέει έστω και ένα ελαφρύ αεράκι.
Τα κουνούπια προτιμούν τα κάτω άκρα σας τα οποία πρέπει να προστατέψετε περισσότερο. Έχουν πολύ οξείς αισθητηριακούς μηχανισμούς (όπως κεραίες που αναζητούν θερμότητα) που τα οδηγούν να επιλέξουν συγκεκριμένα μέρη του σώματος (όπως οι αστράγαλοι). Εάν κάθεστε ή στέκεστε έξω το βράδυ, η συντριπτική πλειοψηφία θα προσπαθήσει να τραφεί με τους αστραγάλους και τα πόδια σας -επομένως φροντίστε να καλύψετε αυτές τις περιοχές με απωθητικό ή να φοράτε χοντρές κάλτσες.
