Στρες είναι οτιδήποτε μπορεί να προκαλέσει συναισθηματική ένταση, από μια κακή μέρα στο γραφείο μέχρι το ψυχικό τραύμα μιας στρατιωτικής μάχης. Το στρες είναι ένα αναπόφευκτο μέρος της ζωή μας, αλλά αν υπερβεί κάποια επίπεδα και σταθεροποιηθεί, γίνεται τοξικό. Έχει συνδεθεί με πολλά προβλήματα υγείας, από αϋπνία και ψυχικές διαταραχές μέχρι καρδιακές παθήσεις και παχυσαρκία.
Πριν από 60 χρόνια, ο ενδοκρινολόγος Hans Selye ο οποίος προτάθηκε για το Νόμπελ Φυσιολογίας ή Ιατρικής 17 φορές -χωρίς να το κερδίσει ποτέ- αποκάλεσε το στρες «ταχύμετρο της ζωής». Έκτοτε, αυτό το ταχύμετρο εξετάστηκε βαθύτερα και βρέθηκε ότι μπορεί να προκαλέσει φθορά στον οργανισμό και να συντομεύσει τη ζωή. Το διαζύγιο, η απώλεια ενός γονέα, η απόλυση, ένα σοβαρό τροχαίο μπορούν να γεράσουν τον εγκέφαλο ακόμα και τέσσερα χρόνια.
Οι επιστήμονες αναφέρονται στον “κύκλο του στρες” δίνοντας έμφαση στην αντίδραση της μάχης ή φυγής. Θα μπορούσε να σας κυνηγάει ένα μοχθηρό σκυλί, να πρέπει να κάνετε μια χειρουργική επέμβαση ή να έχετε μια δύσκολη συζήτηση. Το ίδιο το γεγονός, η ορμονική απόκριση του σώματος και τελικά η ανακούφιση είναι τα τρία στάδια που ολοκληρώνουν τον κύκλο του στρες. Το πρόβλημα είναι αν κολλήσετε στο δεύτερο στάδιο, εκκρίνοντας ορμόνες του στρες για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Οι κατεχολαμίνες
Το στρες είναι μια συντονισμένη ενεργοποίηση διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου και μια από αυτές είναι η αμυγδαλή -μια δέσμη νευρώνων σε σχήμα αμυγδάλου- όπου εδράζονται τα συναισθήματα, όπως ο φόβος.
Η αμυγδαλή διεγείρει τον υποθάλαμο για να ενεργοποιηθούν μέσω του συμπαθητικού νευρικού συστήματος τα επινεφρίδια -δύο τριγωνικά όργανα που βρίσκονται πάνω από τους νεφρούς- και να εκκρίνουν αστραπιαία αδρεναλίνη και νοραδρεναλίνη, δύο παρόμοιες ορμόνες που ονομάζονται κατεχολαμίνες. Τόσο η αδρεναλίνη όσο και η νοραδρεναλίνη λειτουργούν στους άλφα και βήτα υποδοχείς. Οι υποδοχείς άλφα βρίσκονται μόνο στις αρτηρίες. Οι βήτα υποδοχείς βρίσκονται στην καρδιά, τους πνεύμονες και τις αρτηρίες των σκελετικών μυών. Η αδρεναλίνη έχει μεγαλύτερη επίδραση στους βήτα υποδοχείς.
Η αδρεναλίνη δίνει εγρήγορση στον οργανισμό αυξάνοντας τη γλυκόζη στο αίμα, επιταχύνει τον καρδιακό ρυθμό και διαστέλλει τα αιμοφόρα αγγεία γύρω από τα ζωτικά όργανα ώστε να εκτρέψει το αίμα από τα σπλάχνα στους μύες για να συσταλούν με περισσότερη δύναμη. Αναστέλλει επίσης τον πόνο προετοιμάζοντας το σώμα να παλέψει απέναντι σε έναν κίνδυνο. Η νοραδρεναλίνη στενεύει τις αρτηρίες γεγονός που αυξάνει την πίεση.
Ενώ αυτή η απόκριση έχει σκοπό να δώσει ενέργεια και να προετοιμάσει το σώμα για μάχη, είναι γνωστό από τον 18ο αιώνα, ότι το στρες μπορεί να προκαλέσει αιφνίδιο θάνατο, όταν ο φημισμένος Σκοτσέζος χειρουργός Τζον Χάντερ είχε πει: «Η ζωή μου βρίσκεται στα χέρια οποιουδήποτε αχρείου επιλέξει να μ’ ενοχλήσει και να με πειράξει». Ο Χάντερ κατέρρευσε σε μια παμπ μετά από έντονη συζήτηση και άφησε την τελευταία του πνοή στο νοσοκομείο από καρδιακό επεισόδιο.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι στο άκουσμα μιας πολύ δυσάρεστης είδησης μπορεί να έχουμε το φαινόμενο της “ραγισμένης καρδιάς” ή Τακοτσούμπο. Η ξαφνική λύπη προκαλεί υπερέκκριση αδρεναλίνης και νοραδρεναλίνης οι οποίες έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν σπασμό στις στεφανιαίες αρτηρίες. Η αριστερή κοιλία της καρδιάς φουσκώνει στο κάτω μέρος της παίρνοντας σχήμα μπαλονιού με στενό λαιμό που μοιάζει με το τακοτσούμπο, την ιαπωνική παγίδα για τα χταπόδια. Τα συμπτώματα είναι στηθάγχη, δύσπνοια, ακόμα και λιποθυμία ή μοιραία κατάληξη.
Είναι γνωστό ότι τα ιδιαιτέρως στρεσογόνα γεγονότα, όπως οι σεισμοί και οι καταστροφές, ακόμα και το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου, σχετίζονται με καρδιακά επεισόδια. Μια μελέτη βρήκε ότι η παρακολούθηση ενός αθλητικού αγώνα μπορεί να ανεβάζει τους παλμούς της καρδιάς στα επίπεδα των παικτών που παίζουν στο παιχνίδι. Μετρήθηκαν με holter 20 θεατές που παρακολούθησαν έναν αγώνα χόκεϊ από την τηλεόραση και διαπιστώθηκε ότι ο καρδιακός ρυθμός τους είχε αυξηθεί κατά 75%. Όταν στο Μουντιάλ του 1998 η Αγγλία αποκλείστηκε από την Αργεντινή στα πέναλτι, καταγράφηκαν περισσότερα καρδιακά συμβάντα τις δύο επόμενες μέρες στη Μεγάλη Βρετανία. Στο Μουντιάλ του 2006, τις ημέρες των αγώνων που συμμετείχε η γερμανική ομάδα, η συχνότητα των καρδιακών επεισοδίων ήταν 2,7 φορές αυξημένη στη Γερμανία, όπου διεξάγονταν οι αγώνες.
Η κορτιζόλη
Εκτός από κατεχολαμίνες, τα επινεφρίδια απελευθερώνουν και κορτιζόλη. Αυτή η ορμόνη είναι ο τρόπος που συνήθως ορίζεται το στρες και έχει αποκτήσει τη φήμη της πρόκλησης όλων των δεινών. Είναι μια στεροειδής ορμόνη που μέσω του αίματος μεταφέρεται σε όλο το σώμα. Σχεδόν κάθε κύτταρο έχει υποδοχείς κορτιζόλης και έτσι υπάρχουν πολλές δράσεις της ανάλογα με το είδος των κυττάρων.
Στην πραγματικότητα η κορτιζόλη έχει αγαθό σκοπό, αν ήταν απολύτως κακή, γιατί να την παράγει το σώμα μας; Ανήκει στα γλυκοκορτικοειδή που ανεβάζουν τη γλυκόζη. Αν κάτι μας απειλεί, χρειαζόμαστε ενέργεια και η κορτιζόλη διασπά το γλυκογόνο του συκωτιού για να κυκλοφορήσει περισσότερη γλυκόζη στο αίμα. Τα άτομα με σύνδρομο Άντισον δεν μπορούν να παράγουν αρκετή κορτιζόλη και το αποτέλεσμα είναι να “σέρνονται” λόγω έλλειψης ενέργειας. Συνεπώς η έκκριση της κορτιζόλης -όπως και των κατεχολαμινών- είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης.
Η κορτιζόλη αυξάνεται όταν υπάρχει στρες στο σώμα για οποιοδήποτε λόγο, όπως όταν υπάρχει ασθένεια, μυϊκή εξάντληση, πυρετός, πόνος, χειρουργική επέμβαση, αυπνία ή υπογλυκαιμία. Μία νύχτα στέρησης ύπνου αυξάνει τα επίπεδα κορτιζόλης πάνω από 100% -η λεπτίνη όσο και η γκρελίνη, ορμόνες που ελέγχουν την όρεξη επίσης διαταράσσονται όταν υπάρχει έλλειψη ύπνου.
Φυσιολογικά, η κορτιζόλη απελευθερώνεται κιρκαδικά, δηλαδή με διαφορετικό ρυθμό ανάλογα την ώρα της ημέρας. Τουλάχιστον το 50% της ημέρας απελευθερώνεται μισή ώρα μετά το πρωινό ξύπνημα για να είμαστε έτοιμοι να ξεκινήσουμε την ημέρα μας. Στη συνέχεια τα επίπεδα μειώνονται και αυτό μας κάνει να νιώθουμε κουρασμένοι και τελικά να κοιμόμαστε τη νύχτα –θα δυσκολευτείτε να κοιμηθείτε αν έχετε υψηλά επίπεδα κορτιζόλης το βράδυ.
Η κορτιζόλη μπορεί να προκαλέσει καρδιακά επεισόδια όπως οι κατεχολαμίνες. Έχει την ιδιότητα να συνδέεται με έναν συγκεκριμένο υποδοχέα στα καρδιακά κύτταρα που μετακινείται στον πυρήνα του κυττάρου και επηρεάζει τα γονίδια που ρυθμίζουν τα κανάλια ιόντων επί της κυτταρικής μεμβράνης. Αυτή η διαδικασία μπορεί να προκαλέσει θανατηφόρα καρδιακή αρρυθμία σε κάποιον με υποκείμενο πρόβλημα -οι ώρες με τα περισσότερα καρδιακά είναι οι πρωινές και οφείλονται στην έκρηξη της κορτιζόλης.
Αυτές οι αρνητικές πλευρές των ορμονών του στρες, δείχνουν πόσο διπρόσωπα μπορεί να είναι τα μόρια που παράγει ο ίδιος ο οργανισμός. Οι ορμόνες του στρες είναι μια αρχαία προσαρμογή για να επιβιώσουμε όταν συναντηθούμε με κάτι που προτίθεται να μας φάει. Όλα τα σπονδυλωτά ανταποκρίνονται μ’ αυτόν τον τρόπο. Το στρες είναι ένα εσωτερικό σύστημα συναγερμού, κληρονομημένο από την εξέλιξη των ειδών που μας προετοιμάζει να τα βάλουμε με τον εχθρό ή αν δεν μπορούμε να το βάλουμε στα πόδια. Ωστόσο αυτός ο μηχανισμός και ιδιαίτερα η κορτιζόλη μπορεί να έχει πολλές αρνητικές συνέπειες αν δεν κλείσει ο κύκλος τους στρες.
Το πρόβλημα για το σημερινό άνθρωπο δεν είναι το φυσικό στρες, είναι το ψυχολογικό. Σήμερα δεν αντιμετωπίζουμε τις καταστάσεις των προγόνων μας, όμως η ίδια ορμονική απόκριση στο στρες μπορεί να υπάρχει επί μήνες για ψυχολογικούς λόγους. Ενώ μια γαζέλα δεν έχει περίπλοκη συναισθηματική ζωή και το στρες είναι γι’ αυτήν ένα απλώς ένα είδος μάχης ή φυγής στον άνθρωπο μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Ο άνθρωπος έχει έναν ισχυρό εγκέφαλο που ξεφεύγει από το «εδώ και τώρα» του αυτοματισμού των ζώων και αντιμετωπίζει καταστάσεις διαρκούς κοινωνικού στρες.
Πολλοί λόγοι, όπως η συνεχής ανησυχία για χρήματα ή για να κρατήσουμε τη δουλειά μας, προκαλούν απελευθέρωση ορμονών του στρες που με την πάροδο του χρόνου μπορεί να έχουν καταστροφικές συνέπειες για την υγεία. Ενώ η αντίδραση στο στρες μειώνεται όταν παρέρχεται μια φυσική απειλή, τα κοινωνικά προβλήματα δεν εξαφανίζονται, η αντίδραση παραμένει και εξελίσσεται σε χρόνιο στρες. Το χειρότερο είναι αυτό που συμβαίνει σε μερικούς ανθρώπους, όταν η στρεσογόνα δραστηριότητα στον εγκέφαλο εμφανίζεται ακόμα και σε ασφαλείς καταστάσεις. Αυτό σημαίνει αγχώδη διαταραχή. Το στρες πυροδοτείται όχι γιατί παρερμηνεύονται οι καταστάσεις αλλά γιατί κάποιος ανησυχεί χωρίς να το θέλει -είναι όπως όταν οι νευρώνες πυροδοτούν πόνο χωρίς να υπάρχει ερέθισμα.
Αν είστε μονίμως στρεσαρισμένοι γιατί κάτι σας τρώει μέσα σας, τότε ο κύκλος του στρες είναι πάνα ανοιχτός και έχετε σταθερά υψηλά επίπεδα κορτιζόλης. Αυτό είναι κακό για πολλούς λόγους. Η κορτιζόλη είναι διαβητογόνος ορμόνη. Μια μελέτη που παρακολούθησε 5.337 άτομα για 12 χρόνια έδειξε ότι όσοι στρεσάρονταν πολύ στη δουλειά τους είχαν 45% περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν διαβήτη τύπου 2, ανεξάρτητα από το σωματικό βάρος τους ή άλλους παράγοντες -ίσως επειδή μπορεί να προκληθεί αντίσταση στην ινσουλίνη από τα παρατεταμένα διαστήματα αυξημένης ινσουλίνης. Αν το πάγκρεας αντιμετωπίζει ήδη πρόβλημα παραγωγής ινσουλίνης, το συνεχές στρες μπορεί να είναι ο παράγοντας που θα επιδεινώσει τα πράγματα.
Η κορτιζόλη είναι μια καταβολική ορμόνη που μετατρέπει τα αμινοξέα σε γλυκόζη με αποτέλεσμα να αποδομεί τις πρωτεΐνες. Εμποδίζει τη δράση της βιταμίνης D μειώνοντας την αποτελεσματικότητα του υποδοχέα της. Προκαλεί διαφυγή του ασβεστίου από τα οστά για να πάει στους μυς γιατί χρειάζεται για τη συστολή τους, αλλά αν αυτό είναι συνεχές μειώνεται η πυκνότητα των οστών -είναι γνωστό ότι η μακροχρόνια χρήση της συνθετικής κορτιζόλης -της κορτιζόνης- μπορεί να προκαλέσει οστεοπόρωση. Καταστέλλει το ανοσοποιητικό, γι’ αυτό και η κορτιζόνη περιέχεται σε αλοιφές για δερματολογικές παθήσεις, όπως το έκζεμα. Η συνεχής παραγωγή κορτιζόλης μπορεί να κάνει τα επινεφρίδια να εξαντληθούν οδηγώντας σε μόνιμη κούραση, μια κατάσταση που ονομάζεται κόπωση επινεφριδίων.
Γενικότερα τα γλυκοκορτικοειδή έχουν σημαντικές επιδράσεις στο σώμα -μια μελέτη βρήκε ότι το επηρεάζουν το 29% των ανθρώπινων γονιδίων. Στα παιδιά, η συνεχής απελευθέρωση γλυκοκορτικοειδών μπορεί να καταστέλλει την έκκριση της αυξητικής ορμόνης και υπάρχει ένα σύνδρομο που ονομάζεται stress dwarfism -νανισμός λόγω στρες. Μελέτη που περιέλαβε θηλυκούς μπαμπουίνους βρήκε ότι τα σταθερά υψηλά επίπεδα γλυκοκορτικοειδών μπορούν να τους κάνουν να ζήσουν 5,4 χρόνια λιγότερο -αυτό κόβει το ένα τέταρτο της ζωής τους.
Παθολογικό άγχος
Υπάρχουν διάφορες συμπεριφορές απέναντι στο στρες. Δεν είναι μόνο η μάχη ή η φυγή, μπορεί να είναι, για παράδειγμα, η παγωμάρα και το καλόπιασμα. Η παγωμάρα ή συναισθηματική απάθεια είναι σαν και αυτό που κάνουν ορισμένα ζώα στη θέα του εχθρού τους: παριστάνουν τα ψόφια. Η απάθεια απέναντι σ’ αυτό που συμβαίνει δεν είναι ακριβώς αναισθησία γιατί στην πραγματικότητα μπορεί να κρύβει έντονο στρες. Το καλόπιασμα επίσης μπορεί να έχει αιτία το στρες. Κάποιος αποφασίζει να φαίνεται φιλικός και υπάκουος μόνο για να αισθάνεται πιο ασφαλής. Το υπόγειο, σιωπηλό στρες συνήθως συνδέεται με τοξικές σχέσεις και μπορεί να εμφανίσει συμπτώματα όπως πονοκεφάλους, στομαχόπονους και διαταραχές μνήμης. Μπορεί επίσης να συρρικνώσει τον ιππόκαμπο και αυτό να βλάψει τη μνήμη και τη συγκέντρωση.
Δεν είναι όλες στρεσογόνες καταστάσεις ίδιες. Ο εγκέφαλος αναλύει τι συμβαίνει και ανάλογα με την εκτίμησή του, το μείγμα των ορμονών μπορεί να διαφέρει. Άλλο είναι το στρες της πρόκλησης και άλλο της απειλής. Οι επιχειρηματίες, παρότι κάνουν μια απαιτητική δουλειά, με πολλές ώρες εργασίας και πρέπει να παλέψουν με την αβεβαιότητα, είναι πιο ευτυχισμένοι από τους υπαλλήλους τους, ίσως γιατί έχουν αυτονομία και είναι αφεντικά του εαυτού τους. Αντιμετωπίζουν αυτό που κάνουν ως πρόκληση και όχι ως απειλή. Στην πρόκληση, η αδρεναλίνη διευρύνει τα αιμοφόρα αγγεία ενώ στην απειλή η κορτιζόλη αναστέλλει αυτή την επίδραση της αδρεναλίνης, με αποτέλεσμα να στενεύουν τα αγγεία και να ανεβαίνει η αρτηριακή πίεση.
Οι προκλήσεις δίνουν εγρήγορση και στο τέλος μπορεί να νιώσουμε τη χαρά της επιτυχίας, ενώ η διαρκής ανησυχία και ο φόβος είναι αυτά που φθείρουν τον οργανισμό. Όταν πρόκειται για πρόκληση, οι ορμόνες του στρες μπορούν να μας κάνουν να αισθανόμαστε άτρωτοι ή να βλέπουμε πιο ξεκάθαρα ορισμένες πτυχές των πραγμάτων -τουλάχιστον οι κόρες των ματιών διαστέλλονται. Αυτός είναι ο λόγος που κάποιοι βάζουν τον εαυτό τους σε προκλήσεις ενώ άλλοι, όχι τόσο ριψοκίνδυνοι, αρκούνται σε ταινίες τρόμου.
Το σίγουρο είναι ότι το στρες έχει σχέση με το κοινωνικό στάτους -ο κοινωνικός ανταγωνισμός ανεβάζει τη κορτιζόλη, κάτι που συμβαίνει και με τους χιμπατζήδες. Οι διευθυντές των τμημάτων στις επιχειρήσεις έχουν λιγότερο στρες από τους υφισταμένους τους και αυτό μάλλον έχει σχέση με την αίσθηση της εξουσίας που έχουν. Εκτός από τις ιατρικές επιδράσεις, το στρες μπορεί να αλλάξει τη συμπεριφορά μας ή ακόμα και τις αντιλήψεις μας -για μερικούς η θρησκεία ή ο ασπασμός μιας θεωρίας συνομωσίας μπορεί να είναι ένα είδος ανακούφισης από το κοινωνικό στρες.
Πώς θα αντιμετωπίσετε το χρόνιο στρες;
Δεν υπάρχει τρόπος να το εξαφανίσουμε το στρες γιατί είναι μέρος της ζωής μας και δεν χρειάζεται να κάνουμε κάτι τέτοιο. Χρειάζεται να το αποδεχτούμε και να το διαχειριστούμε. Άλλωστε στο στρες μας κινητοποιεί να βρούμε λύσεις για προβλήματα που έχουμε χρονοτριβήσει και είναι ώρα να κάνουμε κάτι. Δώστε σημασία λοιπόν όταν νιώθετε ανήσυχοι επειδή τα νεύρα σας ειδοποιούν για κάποιο πρόβλημα. Στο μεταξύ, όσοι βιώνουν χρόνιο στρες μπορούν να αναλάβουν δράση. Κάνοντας θετικές δραστηριότητες κάθε μέρα μπορούν να βοηθήσουν τον εγκέφαλό τους να ολοκληρώσει τον κύκλο του στρες.
Ένας βασικός τρόπος να νικήσετε το στρες είναι η τη σύνδεση με ανθρώπους γύρω σας. Η κορτιζόλη αυξάνεται όταν είμαστε απομονωμένοι. Όταν οι επιστήμονες απομόνωσαν κοινωνικά ζώα που είχαν αγχωθεί, η κορτιζόλη τους αυξήθηκε ακόμη περισσότερο. Διασκεδάστε, συναναστραφείτε με άλλους και ακούστε μουσική. Αυτά θα σας αποσπάσουν την προσοχή και θα βοηθήσουν στη μείωση του στρες. Μια καλή συζήτηση με άλλα άτομα ενεργοποιεί μέρη του εγκεφάλου που εμπλέκονται σε συναισθηματικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις και βελτιώνουν τη διάθεση. Όταν γελάμε συντελούνται βιοχημικές αλλαγές που ενισχύουν την υγεία μας. Η μουσική έχει ηρεμιστική επίδραση στον εγκέφαλο. Άτομα που υποβλήθηκαν σε κολονοσκόπηση και άκουγαν μουσική είχαν 65% μειωμένη κορτιζόλη. Το να κοιμάστε 8 αντί για 6 ώρες μπορεί να κάνει μια διαφορά στη κορτιζόλη κατά 30%. Τα άτομα που διαλογίζονται καθημερινά για τέσσερις μήνες μειώνουν την κορτιζόλη περίπου 20%. Το μασάζ επίσης μειώνει τη κορτιζόλη. Το ίδιο συμβαίνει όταν οι γυναίκες δέχονται μια σύντομη αγκαλιά από τον σύντροφό τους.
Γίνετε δημιουργικοί. Δημιουργικές δραστηριότητες μπορεί να είναι η τέχνη, η χειροτεχνία, η κηπουρική, το μαγείρεμα, ακόμα το να λύσετε ένα παζλ ή απλά να απορροφηθείτε από μια ευχάριστη δουλειά. Τέτοιες επιδιώξεις αυξάνουν τη δραστηριότητα του προμετωπιαίου φλοιού και προάγουν την εστίαση. Όταν εστιάζετε κάπου, ο εγκέφαλος επεξεργάζεται μόνο πληροφορίες σχετικές με την εργασία και αγνοεί τις άσχετες πληροφορίες, συμπεριλαμβανομένου του στρες. Μειώνονται τα επίπεδα της νοραδρεναλίνης στον εγκέφαλο.
Η σωματική δραστηριότητα επίσης μπορεί να βοηθήσει πάρα πολύ. Η άσκηση ελαφριάς έως μέτριας έντασης ρίχνει το ψυχολογικό στρες και βελτιώνει τον ύπνο. Τα οφέλη είναι μεγαλύτερα όταν η άσκηση είναι προσαρμοσμένη στις προτιμήσεις σας. Όταν ασκούμαστε, έχουμε μια βραχυπρόθεσμη αύξηση των ορμονών του στρες, που όμως ακολουθείται από μια υγιή μείωση. Η άσκηση αυξάνει επίσης τις ενδορφίνες και τη σεροτονίνη, που βελτιώνουν τη διάθεση. Υπάρχει περισσότερη ροή αίματος στον εγκέφαλο και μεγαλύτερη δραστηριότητα στον προμετωπιαίο φλοιό. Αυτός είναι ο λόγος που μπορούμε να σκεφτούμε πιο καθαρά μετά από μια βόλτα ή ένα τρέξιμο.
Είναι τεκμηριωμένο ότι καφεΐνη ανεβάζει την κορτιζόλη, άρα μην πίνετε πολλούς καφέδες. Περιέργως το τσάι, αν και περιέχει καφεΐνη, μπορεί να ρίξει τη κορτιζόλη κατά 45%. Υπάρχουν ενδείξεις ότι με το πολύ αλάτι αυξάνεται η κορτιζόλη. Επίσης αυξάνεται όταν το σώμα στρεσάρεται από στερητικές δίαιτες ή όταν παραλείπετε να φάτε για μεγάλο χρονικό διάστημα -για να αποφύγετε την υπογλυκαιμία μην ακολουθείτε διατροφή με υψηλό γλυκαιμικό δείκτη. Ορισμένες βιταμίνες, όπως η Β5, C και το φολικό οξύ βοηθούν στη μείωση. Σε μια μελέτη, 4 γραμμάρια ωμέγα-3 λιπαρά καθημερινά μείωσαν την κορτιζόλη μετά από έξι εβδομάδες.
